Аристотель — Эртний Грекийн гүн ухаантан, эрдэмтэн, улс төрийн шинжлэх ухаан болон
байгалийн ухааны олон мэдлэгийг үндэслэгч, формал логикийн эцэг, ургамал зүй,
одон орон судлал, эдийн засаг, төрийн удирдлагын ухааныг хөгжүүлэгч нэгэн.
Цадиг намтар. Аристотель МТӨ 384 онд Фракид орших Грекийн хот улс Стагирд мэндэлсэн.
Түүний эцэг Никомах Македоны эзэн хаан II Аминтагийн ордны оточ байсан бөгөөд
Аристотель хүүхэд ахуйдаа Их Сулхарнайн эцэг Филипптэй тоглож өсчээ. МТӨ 367
онд Аристотель Афинд очиж, Платоны Академид суралцсан байдаг. Энд тэрээр
амьдралынхаа 20 орчим жилийг өнгөрөөсөн байна.
Платоныг өнгөрсний дараа Аристотель Афиныг орхиж, философи, шинжлэх ухааны
үйлс эрхлэн бага Азиар аялсан байна. МТӨ 343 онд эзэн хаан II Филипп Македоны
нийслэл Пэлла хотноо хожмоо цэргийн нэрт жанжин болсон 13 настай Александр
хүүгээ хүмүүжүүлэхээр түүнийг урьсан байдаг. Македонид Аристотель нийтдээ найм
орчим жил амьдарчээ. МТӨ 335 онд 50 насандаа Аристотель Афинд эргэн ирж, өөрийн
сургуулийг нээн 12 жил багшилжээ. Энэ сургууль Ликейн Аполлон хийдийн дэргэд
оршиж байсан учир Лицей нэр авчээ. Лицейн эзэмшилд зугаацан аялахад тохиромжтой
цэцэрлэгт хүрээлэн багтдаг байсан тул Аристотель өөрийн сургуулийг перипатетик
(Грек хэлний Peripateo — «зугаацан аялах» гэх үг), харин шавь нараа перипатетикчүүд
хэмээн нэрлэсэн байна.
Аристотелийн Афин дахь хоёр дахь үе түүний шавь, байлдан дагуулагч Их
Сулхарнайн амжилттай холбоотой байсан бөгөөд тэрээр шавьтайгаа байнгын
харилцаатай байв. Гэвч Сулхарнайн гэнэтийн үхэл Афин хотноо Грек дэх Македоны
дарангуйллыг түлхэн унагахад чиглэсэн бослого гарахад хүргэв. Македоны талыг
баримтлагч ялд унасан Аристотель аргагүйн эрхэнд Эвбей арал, Халкид руу
зугатаж, МТӨ 322 онд бие баржээ.
Үндсэн бүтээл: «Улс төр» (МТӨ 329 оны орчим), «Никомаховын ёс зүй» (МТӨ 336—322 он), «Их
ёс зүй», «Афины төр».
Улс төрийн сургаалын агуулга
Улс төрийн мөн чанар, зорилго. Улс төр бол:
— улс гэрт хүмүүсийн хамтын амьдралыг хамгийн нийцтэй байдлаар зохион
байгуулах мэдлэг, шинжлэх ухаан мөн;
— төрийг удирдах урлаг, чадвар мөн.
Улс төрийн зорилго нь — улсын иргэдийг шударга, ёс суртахуунтай
амьдруулахын тулд дээд зэргийн ёс зүйн хүмүүжил олгоход оршино. Өөрөөр хэлбэл,
улс төрийн зорилго нь шударга ёс буюу нийтийн сайн сайхан байдал юм.
Шударга ёсны тухай ойлголт. Хүний олдмол чанар
болох шударга байдал хамгийн сайн зүйл болно. Шударга байдал – юуны түрүүнд,
хууль цаазад нийцэж амьдрахыг хэлнэ. Шударга байдал хоёр төрөлтэй:
— тэгштгэх шударга ёс — нийгмийн хүн нэг
бүр нэг нэгэнтэйгээ эрх тэгш харилцахад оршино; гэмт хэрэг үйлдснийх нь төлөө
ял төлөвлөх болон учирсан хохирлыг арилгахад чиглэсэн шүүхийн үйл ажиллагаа
зэрэг иргэний эрх зүй хэлцлийн хүрээг хамардаг;
— хуваарилагч шударга ёс — хүн нэг бүрийн онцлог, эрхэм чанарт
нийцүүлж баялагийг хуваарилах үйл ажиллагаа мөн; гол төлөв улс төртэй холбогдох
бөгөөд «тодорхой төрийн байгууллын иргэдийн дунд олгож болохуйц өмч хөрөнгө,
нэр алдар болон бусад зүйлсийн хуваарилалттай» холбогдоно.
Төрийн мөн чанар. Төр — гэдэг нь «аз жаргалтай амьдрахын тулд»
өөрөөр хэлбэл, «таатай сайхан амьдрах зорилгоор нэг нэгэнтэйгээ тогтоож буй
харилцаа», «иргэдийн улс төрийн харилцаа» болно.
Төрийн байгуулал гурван зүйлээс бүрдэнэ:
1) дайтах, найрамдах, бусад оронтой холбоолох, эс холбоолох, хөрөнгө
дайчлах, бусармаг этгээдийг газар орноос үлдэн хөөх, нөгчөөх ял тулгах, албан
тушаалтныг томилох, үйл ажиллагааг нь тайлагнуулах зэрэг үүрэг бүхий хууль
тогтоох эрх мэдэл;
2) Хууль тогтоомжийн шийдвэрийг хангаж ажиллах захиргааны эрх мэдэл
байна;
3) шүүн таслах үйл ажиллагааг явуулах, ялын хэрэгжилтийг хангах үүрэг бүхий
шүүх эрх мэдэл байна.
Улс оронд шүүн таслах үйл ажиллагаа, улсыг удирдах хэрэгт идэвхтэй оролцож,
цэргийн алба хаах, сүсэг бишрэлтэй байх тэргүүтэн үүрэг хүлээх иргэн хүн чухал
ач холбогдолтой.
Төрийн засаглалын хэлбэрийг гурван хэмжүүрээр
ангилна:
— тооны хэмжүүр: төрийн эрх мэдэл — нэг хүний, цөөнхийн эсвэл, олонхийн;
— чанарын хэмжүүр: улс орны тэргүүлэх зорилго — хувь ашиг тус эсвэл,
нийтийн сайн сайхны төлөө юу гэдгээс хамааруулан;
— хөрөнгийн хэмжүүр: нийгэм дэх эд баялагийг ганц хүн, цөөнх, эсвэл
олонх эзэмшиж байна уу гэдгийг тодорхойлно. Эд баялагийн хуваарилалт тооны
хэмжүүртэй нийцэх бөгөөд үр дүнд нь нэг нэгнээ ээлжлэн солих хоёр бүлийн зургаан
төрийн байгуулал бий болно:
Зохист төрийн байгуулал:
1. Эзэн хаант — нийтийн эрх ашгийг чухалчилсан нэг хүний засаглал;
2. Язгууртны засаг — бүх иргэдийн ашиг сонирхлыг илэрхийлэх цөөн
тооны сайчуулын засаглал;
3. Полити төр — нийтийн сайн сайхан байдлыг дээдлэхийн зэрэгцээ
тодорхой шалгуураар сонгогдсон олонхийн засаглал.
Зүй бус төрийн байгуулал:
1. Тирани засаг — амин хувийн ашиг тусаа хичээх ганц хүний засаглал;
2. Олигархи засаг — өөрийн ашиг тусыг хичээх цөөн тооны чинээлэг
иргэдийн засаглал;
3. Демократи засаг — нийт олны эрх ашгийг онцгойлон хамгаалах явар
ядуусын засаглал.
Полити оршин буй төрийн хэлбэрүүд дотроос хамгийн сайн төрийн хэлбэр
болохын хувьд:
—«туйлын цөөн бөгөөд бага» тохиолдоно; төрийн албан тушаал хашихад шалгуур
тогтоож өгсөн Солоны үеийн Афины төрийн байгуулал полити хэлбэртэй байсан;
— иргэдийн сайн сайхан амьдрах орчинг бүрдүүлдэг.
Ийм төр улсад:
— эрх чөлөөт бүх иргэд улсыг удирдах хэрэгт оролцохын зэрэгцээ хуульдаа
захирагдан чухал албан тушаалуудад чадвартай нэгнээ дэвшүүлэн хэрэглэдэг;
— иргэдийн дунд давхарга — хувийн өмчтөнүүд — тооны хувьд баячууд болон
явар ядуусаас, ядахдаа энэ хоёр ангийн аль нэгнээс давуу байдаг; чухам энэ
тохиолдолд «чинээлэг иргэд явар ядуустайгаа эвлэлдсэн, заналхийлэл үгүй
дундчууд ноёрхдог байна»; «хамгийн сайн төрийн харилцаа —дундчуудаар дамжин
хэрэгжих харилцаа бөгөөд дундчууд нийгмийн олонхийг бүрдүүлж, тэнцвэржилтийг
хангах тэр төрийн байгуулал хамгийн сайн»;
—дундаж хэмжээний хувийн өмч ноёрхоно: «иргэд нь өөрсөддөө хүрэлцээтэй
хэрнээ дундаж өмч эзэмших төр хамгийн нийцтэй»;
—нийтийн эрх ашигт тулгуурлан олонх захирна. Олигархи болон ардчилсан
засаглалын сайн шинжүүд дээр полити төр оршино.
Полити төгс төгөлдөр төр улс болохын хувьд:
— харьцангуй жижиг, «иргэд нь нэг нэгнээ нэгбүрчлэн таньдаг» байхаар «шууд
харагдахуйц» хүн амтай байна;
— далай, тэнгисийн эрэг хаяалсан байна;
— дайсан этгээд довтлоход бэрхтэй ч байгаль, цаг уурын аятай нөхцөлд байх
зэрэг шинжийг агуулна.
Ийм төр улсад:
— зэвсэг агсах эрхтэй эрх чөлөөт эллин хүмүүсийг эрх тэгш иргэдэд тооцдог.
Залуу зандан насандаа тэд эр цэргийн үүрэгтэн байна. Өтөл хижээл насандаа
захирагч, шүүгч, санваартан нарын үүрэг гүйцэтгэнэ;
— улсын эрх тэгш иргэд гар урлал, арилжаа наймаа, газар тариалангийн алийг
ч эрхлэхгүй, зөвхөн боолын хөдөлмөрөөр амьдарна;
— улсын эрх тэгш иргэд сайн сайхныг бий болгох, ингэхлээр, аз жаргалтай
амьдралыг цогцлооход чиглэсэн амьдралын хэв маягтай байна;
— сайн сайхан амьдралыг цогцлооход ач тусаар бага тул улсын эрх тэгш
иргэдээс тариачид, гар урчууд, худалдаачдыг хасах ёстой;
— улсын бүх газрыг нийтийн болон хувь эзэмшлийн гэсэн хоёр хэсэгт хуваана;
— улсын иргэдийн өмч хөрөнгө харилцан адилгүй байх ч тэдний дунд хэтэрхий
баян юм уу хэтэрхий ядуу иргэд үл байна;
— гэр бүлийн хууль бие эрхтэний хувьд эрүүл саруул залуу үеийг бий болгоход
чиглэгдэнэ. Байгалиас «бусдыг эрхшээн дагуулахаар» заяагдсан тул эллин овогтон
«оюуны чадвартай, эр зоригтой хүмүүс» байдаг. Төгс төгөлдөр төрийн байгуулал
бүх эллин иргэдийг нэгэн цул болгон нэгтгэж, дэлхий дахиныг захирах болно.
Эрх зүйн сургаал. Эрх чөлөөт, сайхан сэтгэлт
иргэдийн улс төрийн харилцаанд эрх зүй бий болох бөгөөд нэг нэгэнтэйгээ
харилцах харилцаанд илэрнэ. «Ийм харилцаанд байдаггүй хүмүүс нэг
нэгэндээ улс төрийн шударга ёсыг мөрдүүлж үл чадна… Шударга ёсны тухай ойлголт
нь улс төрийн харилцааг зохицуулагч хэм хэмжээ болсон шударга ёсны хэмжүүр
болох төр улс, эрх зүйн тухай төсөөлөлтэй холбогдоно». Эрх зүй улсын баялаг
гэдэг утгаараа иргэдийн нийтлэг эрх ашигт үйлчилнэ. Улс төрийн шударга ёс болох
эрх зүй нь зөвхөн эрх чөлөөт, тэгш эрхт хүмүүсийн харилцаа, захирах, захирагдах
улс төрийн харилцааг зохицуулах бөгөөд эзэн, боолын дарангуй харилцааг
хамардаггүй. «“Шударга ёс” хэмээх ойлголт нь нэгэн зэрэг хууль ёсны, ёс
зүйтэй гэсэн утгыг, харин шударга бус байдал нь хууль бус, муу муухай гэсэн
утгыг илэрхийлнэ». Хүмүүс авьяас чадварын хувьд харилцан адилгүй тул авьяас
чадвар дээр суурилсан улс төрийн эрх ямба эрх зүйгээр зохицуулагдана: «Үнэн
чанартаа өндөр дээд гарвалтай хүмүүс дорд гаралтай хүмүүсээ бодвол илүү эрхтэй
иргэд байдаг».
Шударга ёс «бүгд захирагдахын хэмжээгээр эрх тэгш засаглахыг шаардана. Энд
бид бүхэн хуулийн засаглалд оршино. Учир нь дэг журам гэгч хууль билээ. Иргэдийн
хэн нэгэнд бус, гагцхүү хуульд захирагдах нь бүхнээс нийцтэй. Чухам үүнийг сайн
гэж үзвэл хуулийг хамгаалах юм уу түүнд үйлчлэх хэдэн хүнийг томилох хэрэгтэй. Албан
тушаалтнууд оршин байх нь зайлшгүй ч …бүх нийтийн тэгш ёс ноёрхож буй үед нэг
хүний гарт хуулийн засаглалыг төвлөрүүлэх нь даан ч шударга бус билээ».
Мэдээж хэрэг, «хууль бүх боломжит тохиолдолуудыг хамарч чадддагүй» боловч «хүн
бүхнийг тааварлаж чадваргүй гэдгийг санах хэрэгтэй». Ямар ч тохиолдолд албан
тушаалтныг зохистойгоор сурган боловсруулах хууль «улсын хэргийг удирдах, хөтлөн
явуулах, шийдвэр гаргах» илүү боломжтой гэдгийг хэлэх байна. «Хуулийн засаглал
тогтоохыг эрмэлзэгч хэн боловч оюун ухаан, мэдлэг чадварыг шүтдэг бол хүний
засаглал тогтоохыг эрмэлзэгч хэн боловч адгуусны зөн билэгтэйгээ үлддэг. Учир
нь шунал гэгч адгууслаг зүйл бөгөөд ямар ч сайн захирагчийг үнэн замаас
холбируулах чадвартай; харин эсрэгээр, хууль — хүний шунаг хүслээс ямагт ангид
байж чаддаг» юм.
Эрх зүйн төрөл:
1. Жам ёсны эрх зүй:
— аз жаргалтай амьдралыг цогцлоохын тулд хамтаар амьдрах, нэг нэгэнтэйгээ
харилцах хүний төрөлх чадварыг хамгийн бүрэн дүүрэн тусгасан ерөнхий шаардлага,
төсөөллийн нийлбэр;
— «түүнийг ямар улс хүлээн зөшөөрч байгаагаас үл хамааран бүх газар нэгэн
адил ач холбогдолтой»;
— өмч хөрөнгө, эхнэр, нөхөр, эцэг эх, үр хүүхэд, эзэн, боолын харилцааг
зохицуулна.
2. Тогтоосон (позитив) эрх зүй:
— харилцан гэрээлсний үндсэн дээр хүмүүс хоорондыгн
харилцааг зохицуулахын тулд бий тогтоосон тэгш хэмтэй хэм хэмжээ;
— хууль цааз (бичмэл эрх зүй) болон ёс заншлаар (бичмэл бус
эрх зүй) дамжин хэрэгжинэ. Ингэхдээ аливаа хууль цааз улс төрийн шударга ёсны
шаардлагад нийцсэн байх ёстой. Хүмүүсийн нийгэм, улс төр болон хувийн амьдралын
бүхий хүрээг хуулиар зохицуулах шаардлагатай: «Хуульд заагаагүй бүхнийг
хориглоно». Эрх мэдлийн үйлдэл болох хууль цаазын нэг онцлог нь албадлагын
хүч юм. Гэвч хүн ард нь хууль цааз, төрийн байгуулалаа ойлгоогүй бол ямар ч
сайн хууль байгаад тусаа үл үзүүлнэ. Хууль тогтоомж — бол улс төрийн хэсэг юм. Хуульд
нийцсэн төрийн байгууллыг тогтоох бус, төрийн байгуулалдаа нийцсэн хууль
тогтоомжийг гаргах нь хууль тогтоогчийн урлаг болно. Хүмүүсийн бус, хууль
тогтоомжийн засаглал нь оршин буй төрийн хэлбэр, түүний улс төрийн дэг журмын
тогтвортой байдлыг хангадаг. Хуулийн хэлбэрийг ашиглах хууль тогтоомжоор
дамжсан засаглал нь — бүхий л төрийн хэлбэрүүдэд нийтлэг байх харилцааны улс
төрийн элемент мөн (Р. А. Бурханов & В. Н. Руденкин, 2009, хуудсд. 11-17) .
ОРЧУУЛГЫН ЭХ СУРВАЛЖ
Р. А. Бурханов, & В. Н. Руденкин. (2009). История
политических учений от Античности до Нового Времени: Краткий конспект лекций
(2-е изд. ed.). Нижневартовск: Изд-во Нижневарт. гуманит. ун-та.
ОРЧУУЛСАН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН
ОТГОНБАЯР
No comments:
Post a Comment