ФРАНЦЫН СЭТГЭГЧ ЖАН БОДЭНЫ УЛС ТӨРИЙН СУРГААЛ

Жан Бодэн (1530-1596 онууд) болбоос эзэн хааны хэмжээгүй эрхт засаг төрийн үзлийг үгшрэн хамгаалагч нэгэн мөн. Ж. Бодэны үйл ажиллагаа эзэн хааны засаглал сулран доройтож асан Францын түүхэн дэх хамгийн цөвүүн цагт идэвхижсэн байдаг. XVI зууны хоёрдугаар хагасаас эхлэлтэй хуучны католиг болон шинэ цагийн кальвинистуудын хооронд дах шашны зөрчилдөөн Францын нийгмийг бүчин авав. Үр дүнд нь улс орон цэргийн довтолгоонд сүйтгэгдэх болжээ.

Хууль зүйн боловсролтой Бодэн Тулузийн их сургуулийн профессор байсан ба дараагаар нь Париж хотноо өмгөөлөгч, Лион хотноо прокурор зэрэг албыг үүрэглэсэн байна. Итгэл бишрэлээ гээсэн тэрээр католиг болон гугенотуудын хооронд зөвшилцөл тогтоохыг чармайж эзэн хааны хүчтэй засаглалын ачаар нийгэмд амгалан байдал үүснэ гэж үздэг байжээ. Улс төр-эрх зүйн асуудлаарх өөрийн зарчмуудыг Бодэн 1566 онд бичсэн “Түүхийг хялбаршуулан судлах арга” бүтээлдээ хөгжүүлжээ.

Төр улс нь ертөнцийн эзний хүслээс ангид байгалийн орчны нөлөөн дор үүсэх зүйл мөн гэж Бодэн үзжээ. Харин төр улсын хөгжил нь шинжлэх ухаан, түүхийн мэдлэг болно. Энэ учраас дэлхийн олон ард түмнүүдийн түүх хэмээгч нь улс төр дэх хэн хүний даган мөрдвөл зохих үлгэр, загвар болно.

Төр, эрхийн үзэл санаа, сургаал номлолоо Бодэн 1576 онд бичсэн “Төрийн тухай зургаан ном” бүтээлдээ хөгжүүлсэн байна. Үүндээ төрийн байгуулал, түүний мөн чанарыг тодорхой судлахын сац дээд эрх мэдлийн онцлог буюу гол шинжүүдийг тоймлон гаргах оролдлого асаасан байна.

Төр гэдэг нь “нийтлэг дээд эрх мэдэлд захирагдах олон гэр бүлүүдийн эрх зүйт удирдлага мөн” гэжээ. Энэ тодорхойлолтоос үзэхэд хэд хэдэн онцлог шинжүүд байгаа нь илэрхий байна.

1. Төр нь байгалийн хууль цаазад нийцүүлэн шударга ёсыг цогцлоох эрх зүйт удирдлага мөн. Үүгээрээ төр нь самуун дээрэмчдийн бүлэглэлээс ялгагддаг аж.
2. Гэр бүл. Боден гэр бүлийг эцгийн засаглал дор орших хэд хэдэн хүний эрх зүйд тулгуурласан удирдлага гэж тодорхойлсон байна. Гэр бүл хэмээгч төрийн үндэс мөн. Айл гэрийн бат тулгуур эцсийн дүндээ улс гэр өнө удаан оршин тогтнохын үндэс болдог аж. Айл гэрт засаглалын гурван хэлбэр байдаг. Үүнд: Эр нөхрийн, эцэг, эхийн, эзний засаглал орно. Эр нөхрийн засаглал аливаа нийгмийн үндэс авч авааль эхнэрээ зардсаны хэмжээнд хэрхэвч авч үзэж үл болно. Эцгийн засаглал төрийн тулгуур мөн. Эцэг хүн үр удмаа үлдээх, орших, эс оршихийг шийдэх бүрэн эрхтэй. Гэр бүлийн засаглалын хэлбэрүүд ийм бөлгээ. Гэр бүлийн тэргүүн улс орны дотоодод төрийн цааз хуулинд захирагдана. Эзнээс улс гэрийн албат болох ёсон ийм бөлгээ. Энэ ёс нэг нь нөгөөгөө хүчирхийлэн эзэрхэх самуун аргаар хэрэгжинэ. Илүү хүчирхэг нэг нь сул дорой нэгнээ засагласнаар ноён болмуй. Төр улс ингэж асах ёсон буй. Төр улс гэрээний үндсэн дээр бус, хүчирхийллийн үр дүнд бий болдогийг өнгөрсөн цагийн үүх түүх, эдүгээ цагийн саруул ухаан гэрчлэх аж.
3. Боолын харилцааг шүүмжлэхүй. Боол, зардас хүмүүн эзний оноосон ажилд салан задгай, нүдний үзүүр төдий хандах учир боолчлол нь хортой, ашиггүй төдийгүй шударга ёсонд үл нийцнэ. Иймд боолчлолыг аажим алгуур халж арилгаваас зохино. Гэвч эрдэмт хүмүүн нэгэн зүйлийг чандлан ойлговоос зохилтой. Бүх хүмүүс эхээс мэндлэхдээ адил тэгш гэх үзэл боолчлолоос дутуугүй хөнөөлт санаа мөн. Учир юун хэмээвээс байгаль эхээс заяахдаа хэвцээ бусаар мэндлэх хүмүүсийг нэгэн адил хэмээх нь “байгалийн жам хуулинд санааны дураар тэрслэн халдсан хэрэг болно”. Хувийн өмч гэдэг нь байгалийн жамт зүйл бөгөөд айл гэрийн мэдэлд оршино. Иймд бүхий л төр улсад хувийн өмч халдашгүй дархан болно. Дараагаар нь Бодэн төрийн бүрэн эрх буюу суверенитетийн асуудлыг хөнджээ.
4. Төр улсын бүрэн эрх хуваагдашгүй, үл тасрах, гарцаагүй шинжтэй болно. Төрийн эрх мэдэл тодорхой бус хугацаанд оршдог нь түүний бүрэн эрхийн байнгын шинж чанарыг нөхцөлдүүлдэг байна. Хэн засаг төрийн эрхийг шилжүүлсэнд бус, харин хэн засаг төрийн эрхийг барьж байгаад дээд эрх оршино. Ромын эзэнт гүрний үеийн диктатор дээд эрхийг үл эдлэж байсан учир түр хугацаагаар бүрэн эрхийг атгаж байв. Засаг төрийн бүрэн эрх илрэн гарах өөр нэг сэжүүр нь түүнийг агуулах этгээд санааны дураар цааз хууль гаргах, олонд түгээн таниулах эрхтэй байдагт оршино. Төрийн дээд эрхийг агуулагч этгээд хууль цаазаас ямагт дээгүүр байна. Гэвч энд бусад ард түмэн, үндэстний улс төрийн дээд эрх атгагчдын хүсэл зоригийг үл ойшоох санаа байх ёсгүй. Төр засгийн дээд эрхийг атгагчийн засаглал, бүрэн эрх юунд ч үл хязгаарлагдана. Боден эндээс нэг мөхлөг санааг ургуулан гаргажээ.
5. Хувийн өмч нь ертөнцийн эзний хүсэл зориг, байгаль эх, нийт хүн төрөлхтөний цааз хуулинд үндэслэгдсэн байдаг. Ингэхлээр засаг төрийн дээд эрхийг агуулагч этгээд санааны дураар бусдын эд зүйлд халдаж үл болно. “Учир юун хэмээвээс хэнд ч болов эзнийх нь хүсэлгүйгээр бусдын эд баялагт халдах эрх байхгүй”. Гэхдээ энд агуулагдсан онолын үндэслэгээ нь өөрөө нэлээд маргаан дагуулдаг. Дээд эрх мэдэл агуулагч этгээдийн эрх юунд ч үл хязгаарлагдана гэсэн атлаа эд хөрөнгөтэй холбоотой асуудлаар албат иргэдийнхээ саналыг харгалзах хэрэгтэй болж байна.
6. Бодэн төрийн дээд эрх мэдэл хуваагдашгүй, нэгдмэл байна гэдгээр засаг төрийн эрх зөвхөн нэг хүн юм уу нэг байгууллага эсвэл этгээдэд оршихийг ойлгосон байна.

Төрийн дээд эрх мэдлийн шинжүүд:

·         Хууль гаргах:

·         Дайтах, найрамдах эрх:

·         Дээд албан тушаалтныг томилох:

·         Дээд шатанд хэрэг, заргын хэлэлцэх, шийдвэрлэх эрх:

·         Өршөөл үзүүлэх эрх:

·         Хүндийн нэгжийг тогтоох:

·         Мөнгө гаргах эрх:

·         Татвар ноогдуулах эрх багтдаг байна

Төрийн дээд эрх мэдэл хэний гарт байна гэдгээс хамааруулан Боден төрийн гурван хэлбэрийг гаргажээ.

Иргэдийн олонх буюу бүгдээр засаг төрийн дээд эрхийг атгах төрийг ардчилсан төр гэнэ. Харин иргэдийн цөөн тооны хэсэг нь засаг төрийн эрхийг агуулах хэлбэрийг язгууртны төр гэнэ. Засаг төрийн эрх ганц хүний гарт байх төрийг эзэн хаант засаглал гэнэ.

 Төрийн хэлбэрийн тогтвортой байдлыг Бодэн ард түмэн хэт үгүйрэх, нийгмийн баялаг цөөн хүний гарт төвлөрөх үзэгдэлээс зайлсхийхэд оршино гэжээ. Үүний тулд мөнгө хүүлэх, өв залгамжлах хуулийг цаазлан хорьж, нийгмийн дунд ангийг зүйл бүрээр дэмжих хэрэгтэй аж. Шашин шүтэх эрхийг хүлээн зөвшөөрөх далбаан дор нийгмийг хагалан бутаргах нь хамгийн хөнөөлтэй. Төрийн засаглалын тодорхой хэлбэр тогтвортой байхыг гол үндэс нь тодорхой ард түмнүүдийн түүхийн болон байгаль, цаг уурын онцлог болно.

7. Хойд зүгт амьдрах хүмүүс зан чанарын хувьд эр зоригтой дайчин хүмүүс байдаг бол өмнө зүгийн ард түмнүүд оюун ухааныг түлхүү сүслэдэг. Тийм ч учраас өмнө зүгт шинжлэх ухаан, мэдлэг, оюун цэцэглэн хөгжих нь олонтаа. Хойд зүгийн ард түмний засгийн газруудын гол хүч нь хүч байдаг бол дунд хэсэгт байрлах ард түмнүүдийн хувьд шударга ёс, харин өмнө зүгт оршигчид шашинд хэт автах хандлагатай. Хойд зүгт сонгуульт хаант засаглал юм уу ардчилсан засаглал, өмнө зүгийхэнд хаант засаглал илүү нийцтэй. Дорно Дахины улсууд өмнө зүгийхэнтэй, харин Өрнө Дахины ард түмнүүд хойд зүгийнхэнтэй илүү ойр байдаг.
8. Дараагаар нь Бодэн төрийн засаглалын ямар хэлбэр нийцтэй болох асуудалд анхаарал хандуулсан байна. Ардчилсан болон язгууртны засаглал нь тогтворгүй байдлыг үүсгэх хандлагатай учир төрийн засаглалын муу хэлбэрүүд болно. Харин улс орныг нэгтгэж, дэг журам нийгэмд бий болгох чадвартай эзэн хааны засаглал хамгийн сайн хэлбэр юм. Эзэн хааны засаг үл хуваагдах нэгдмэл шинжийг өөртөө агуулдаг. Хууль ёсны буюу вангийн засаглал нь албат иргэнийхээ хувийн өмчийг дээдлэхийн сац хууль цаазыг иш болгодог аж. Эзэн хааны засаг ертөнцийн эзний хүсэл сонирхолыг иш болгосон зүй ёсны засаглал мөн. Дээд эрхийг агуулагч этгээд нь ердийн нэг дээрэмчинтэй үл нийцэх ба аливаа цааз хуулиас гадуур үл оршино. Нийгмийн бүтцийн хувьд Бодэн дунд давхаргын хүмүүсийг сайшаан үздэг байв. Хэрэв цааз хуулинд тэрсэлж олны санааг хөсөр хаяваас тэр хаан тирани бөгөөд ийм засаглагчид ард түмэн захирагдах албагүй гэж Бодэн сургажээ.

Франц улсын хувьд хамгийн сайн засаглал нь эзэн хааны засаглал болно. Төрийн дээд эрхийг агуулагч цорын ганц этгээд нь эзэн хаан мөн. Гэхдээ төрийн үйл ажиллагаанд ардчилсан болон язгууртны засаглалын зарим зарчмыг хэрэгжүүлж болно гэсэн санааг гаргасан. Энэ утгаар нь Бодэн Францын ерөнхий штатын үйл ажиллагааг өндрөөр үнэлжээ.

Бодэн төрийн нэгдэлийн хоёр үндсэн төрлийг нэрлэсэн. Холбооны болон холбоолсон улсуудын төрийн хэлбэр болно. Холбооны улсад төрийн дээд эрх ганц байдаг бол холбоолсон улсуудад тухайн нэгжийг бүрдүүлэгч бүх гишүүн улс төрийн дээд эрх мэдлийг агуулдаг байна.

-----------------------

ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

АНГЛИЙН СЭТГЭГЧ ТОМАС ХОББСИЙН УЛС ТӨРИЙН СУРГААЛ

Томас Хоббс
Thomas Hobbes
Thomas Hobbes
Мэндэлсэн он:	1588 оны 4-р сарын 5
Мэндэлсэн газар:	Английн вант улсын Уилтшир,  Малмсбэри хот
Бие барсан он:	1679 оны 12-р сарын 4 (91 насандаа)
Бие барсан газар:	Английн вант улсын Дэрбишир
Харъяалал:	Английн вант улс
Дэг сургууль/уламжлал:	Эмпиризм, нийгмийн гэрээ
Чиглэл:	Философи, Улс төрийн философи, Улс төр судлал, Төр, эрхийн онол
Үе:	XVII зууны философи
Үндсэн сонирхол:	Төр, эрхийн онол, түүх, ёс зүй, геометр, философи
Тулгуур үзэл санаа:	Нийгмийн гэрээний онол: Төрийн тухай онол, бүгдээрээ бүгдийн эсрэг дайтах тухай, механик материализмийн онол, ардчиллын онол, төрийн суверенитетийн онол
Өмнөх хүмүүс:	Платон, Аристотель, Гроций, Фрэнсис Бэкон
Хойч үе:	Жон Локк, Жан Жак Руссо

Томас Хоббс (Англ. Thomas Hobbes) (1588 оны 4-р сарын 5 нд Английн вант улс Уилтшир, Малмсбэри— 1679 оны 12-р сарын 4 нд Английн вант улсын Дэрбишир) — нь Английн материалист гүн ухаантан, нийгмийн гэрээ, төрийн суверенитетийн онолыг үндэслэгчдийн нэг мөн. Ёс зүй, бурхан судлал, физик, геометр, түүхийн салбаруудад дэвшүүлсэн үзэл санаагаараа нэрд гарсан.

Агуулга

• 1 Цадиг намтар
• 2 Үзэл санаа
• 2.1 Философи үзэл санаа  
• 2.2 Төр, эрхийн тухай нийгэм-улс төрийн үзэл санаа
• 3 Гол бүтээлүүд

Цадиг намтар

Глостершир гүнлэгт хэр тааруухан боловсролтой хөдөөгийн санваартны гэр бүлд мэндэлсэн^[1]. Чинээлэг айлын хүүхдүүдийг хүмүүжүүлж байсан. Хоббс эртний Грег-Римийн утга зохиол, сонгодог хэлүүдийг зэгсэн сайн мэддэг байсан. Арван таван насандаа Оксфордын Их Сургуульд элсэн орж, 1608 онд төгссөн.

1608 онд Гардвикийн барон Уильям Кавэндишийн том хүү Уильям (Сүүлд Дэвонширын түшээ гүн болсон)-ийн сурган хүмүүжүүлэгч болсон. Амьдралынхаа эцэс хүртэл шавьтайгаа холбоотой байж түүнээс санхүүгийн дэмжлэг авч байжээ. Шавийнхаа тусламжаар Бэн Жонсон, Фрэнсис Бэкон, Гэрберт Чарбэрси зэрэг тэр үеийн тэргүүний аугаа хүмүүстэй танилцжээ.

1628 онд гүн Уильям Кавэндиш тэнгэрийн орноо заларч мөнөөхөн Хоббс эрхэм ноён Жэрвэйс Клифтоны хүүгийн хүмүүжүүлэгч болжээ. Улмаар энэ гэр бүлийн хамт Итали орж, 1636 онд алдарт Галилео Галилейтэй уулзсан байдаг.  

Хоббсын ертөнцийг үзэх үзэл үүсэн бүрэлдэхэд Ф. Бэкон, Галилео Галилей, П. Гассенди, Р. Декарт,  И. Кеплер нарын хүмүүс томоохон нөлөө үзүүлжээ.

Үзэл санаа

Философи үзэл санаа

Хоббс өөрийн амьдарч асан үеийн байгаль шинжлэлийн суурь зарчимд тулгуурлан механик материализмийн бүхэл бүтэн тогтолцоо бий болгожээ. Сэтгэдэг ямар нэгэн субстанц оршин байдаг хэмээн үзэж асан Декарттай маргалдан сэтгэдэг юмс тусгаар үл орших бөгөөд мөн чанартай материаллаг шинжтэй гэж маргаж байв. Геометри, механик нь Хоббсын хувьд төгс хэлбэрийн шинжлэх ухаанч сэтгэлгээ аж. Байгаль хэмээгч хэмжээ, хэлбэр, байдал төлөв, хөдөлгөөний хувьд ялгамжтай орших физик биетүүдийн нийлбэр юм. Хөдөлгөөн бол механик шилжилтээс өөр юу ч биш юм. Хоббс мэдэрхүйн шинж нь алив юмсын өөрийнх нь бодот шинж бус, харин түүний ойлгогдох хэлбэр мөн гэж үзжээ. Хоббс учир шалтгаант дедукци, эмпирик физикийн индукци гэх танин мэдэхүйн хоёр аргыг гаргасан байдаг.

Төр, эрхийн тухай нийгэм-улс төрийн үзэл санаа

Бодэнээс хойших үеийн ихэнх сэтгэгчдийн нэгэн адил Хоббс ардчилсан, язгууртны, эзэн хаант гэсэн төрийн гурван хэлбэрийг гаргасан байдаг. Мэргэн ухаанд үл сүслэх мулгуу олон түмний засаг учир ардчилал хамгийн адгийн төрөл засаглал бөгөөд ямагт самуун ужид дайсагналыг төрүүлдэг гэжээ. Харин язгууртны засаглал өмнөх хэлбэрээ бодвол харьцангуй сайн төрийн засаглалын хэлбэр юм. Төрийн эрх мэдэл хуваагдашгүй, нэг хүний гарт чанд төвлөрдөг учир эзэн хааны засаг бүхнээс илүү дээр гэж Хоббс сургасан байдаг.

Төр нь бүгдээрээ бүгдийн эсрэг дайтсан байгалийн байдлыг эцэс болгож хүмүүс хоорондоо гэрээ, хэлцэл хийсний үр дүнд үүсчээ. Хүмүүс эхэндээ бүгд тэгш эрхтэй байжээ. Ертөнцийн эзэн хүмүүсийг оюун ухаан, бие бялдарын хувьд адил тэгшээр заяаж, мөнхүү адил боломж, чөлөөт хүслээр шүншиглэв. Гэвч энэхүү байдалд хэн ч эрх чөлөөг эдлэж үл чадахын ялдар өвөр зуураа дайсагнан тэмцэлдэх болжээ. Энэ учирт хүмүүс сайн дураараа хоорондоо гэрээлж төр хэмээх институтыг бий болгожээ. Өөрсдийн эрх чөлөөгөөр ерөндөглөн байж байгуулсан төрийн хамгийн дээд бөгөөд эцсийн зорилго нь хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангах, тэдний дунд найртай харилцаа тогтоох явдал байв.

Гэхдээ Хоббс авгай бүх төр гэрээ, хэлцлээр байгуулагддаг гэж үзээгүй юм. Засаг төрийн дээд эрхийг атгах хүчирхийлэлд суурилсан, гэрээ хэлцэлд тулгуурласан гэх хоёр аргын тухай тэрээр өгүүлжээ. Эхний аргад суурилсан төрийг олз ашигт дулдуйдсан төр гэсэн бол хоёр дах аргад тулгуурласан төрийг тогтоол дээр үндэслэгдсэн буюу улс төрийн төр гэж нэрлэсэн байдаг.

Хоббс эрх зүйн позитивист сургаалыг дэмжиж, төр улсын суверен эрхийг дээдэлсэн байдаг. Төрийн засаглалын хувьд эзэн хааны засгийг дэмжиж байсан бололтой. Сүм хийд төрд захирагдах учиртайг журамлаад шажин суртхаалаар ард олныг номхотгон дарж болно гэж үзжээ.

Ёс суртахууныг хүмүүний амьдралаас зааглан авч үзэх ёсгүй. Ёс суртахууны үндэс нь хүний өөрийн оршин ахуйг хадгалах, хэрэгцээгээ хангах тэмүүлэлд суурилсан байгалийн хууль гэж үзжээ. Нийт байгалийн 19 хууль байна. Найртай сайхныг эрхэмлэх, түүнийг ямагт хичээн хэрэгжүүлэх, хэрэв найртай сайханд үл нийцэх аваас өөрийн илүүдэл эрхээ таягдах, бусадтай байгуулсан гэрээ, хэлцлээ чандлан сахих гэх мэт нь байгалийн хууль болно. Энэ хуулийн суурь зарчим нь өөрийн үл хүсэл зүйлийг бусдад бүү ацагла гэсэн санаа юм. Ёс суртахуун нийгмийн гэрээнээс улбаалсан хүний иргэний эрхтэй зөрчилдөх ёсгүй, харин нийцэж байх ёстой гэж Хоббс сургасан.

Гол бүтээлүүд

• The Elements of Law, Natural and Politic (1640)
• Treatise on Human Nature (1650)
• Philosophicall Rudiments concerning Government and Society (Энэхүү бүтээлийг Латин хэлнээ хөрүүлбэл «De Cive» гэх утгыг илэрхийлнэ )(1651)
•  «Философийн үндэсүүд» хэмээх гурвал:

«Биесийн тухай» (1655 он);

«Хүний тухай» (1658 он);

«Иргэний тухай» (1642 он);

• «Левиафан буюу Төрийн сүм хийдийн болон иргэний засаглал, тэдгээрийн хэлбэр, эх сурвалж» (1651 он, Орос хэл дээр — 1936 он).
• Letters upon Liberty and Necessity (1654)
• The Questions concerning Liberty, Necessity and Chance (1656)
• Postumously A Dialogue between a Philosopher and a Student of the Common Laws of England (1666 онд бичигдэж, 1681 онд олон нийтэд хүртээл болсон)
• Posthumously Behemoth, or The Long Parliament (1668 онд зохиогдож, 1681 онд нийтлэгдсэн)

-----------------------

ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

АНГЛИЙН СЭТГЭГЧ ЖОН ЛОККИЙН УЛС ТӨРИЙН СУРГААЛ

Жон Локк
John Locke
Хотфрид Кнэллэрийн зурсан Локкийн хөрөг
Мэндэлсэн он:	1632 оны 8-р сарын 29
Мэндэлсэн газар:	Англи улс, Сомэрсэт, Рингтон
Таалал болсон он:	1704 оны 10-р сарын 28 (72 нас)
Таалал барсан газар:	Англи улс, Эссэкс
Дэг сургууль:	Английн эмпиризм
Чиглэл:	Английн философи
Үе:	XVII зууны философи
Үндсэн сонирхол:	Метафизик, улс төрийн философи, ухамсарын философи, боловсрол
Голлох үзэл санаа:	tabula rasa, “government with the consent of the governed”; state of nature; rights of life, эрх чөлөө, өмч хөрөнгө
Өмнөх үеийн төлөөлөгчид:	Платон, Аристотель, Аквины газрын Фома, Декарт, Хоббс
Хойшдын талархагчид:	Беркли, Юм, Хант гэх мэтийн олон улс төрч, гүн ухаантнуудад, ялангуяа АНУ-ыг үндэслэгчид, Шопэнхауэр
Гарын үсэг:

Жон Локк (англ. John Locke; 1632 оны 8-р сарын 29 нд Англи улс Сомэрсэт, Рингтон — 1704 оны 10-р сарын 28 нд Англи улс Эссэкс) — нь Английн нэртэй сурган хүмүүжүүлэгч, гүн ухаантан, эмпиризм, либерализмийн томоохон төлөөлөгч болно. Түүний үзэл санаа хойч үеийн улс төрийн философид асар хүчтэй нөлөөлсөн байдаг. Локкийг соён гэгээрүүлэлтийн нөлөө бүхий сэтгэгч, либерализмийн онолч хэмээн алдаршсан. Локкийн захидалууд Вольтэр, Руссо зэрэг олон хүмүүст гүн хүртээл болжээ. Түүний дам нөлөө Америкийн тусгаар тогтнолын тунхагт хүртэл тусгагдсан байдаг.

Локкийн гүн ухааны олон санааг хоч үеийн Дэвид Юм, Иммануэл Хант нарын хүмүүс чухалчлан хөгжүүлжээ. Ухамсарын тасралтгүй үйл явцын үр дүнд тодорхой бие хүнийг нээн илрүүлж танин мэдэж болно гэж үзсэн. Оюун ухаан хэмээгч оргүй хоосон бөгөөд хүн хүртэн мэдрэх замаар өөрөөр хэлбэл туршлагаар түүнийг бүтээдэг. Хүнд төрмөл ухаан, оюун сэтгэлгээ, үзэл санаа байдаггүй гэжээ.

Цадиг намтар

1632 оны 8-р сарын 29 нд Английн өрнө зүгт Бристолийн ойролцоо орших Рингтон хэмээх багашаархан хотноо хөдөөгийн өмгөөлөгчийн гэр бүлд мэндэлжээ.

1646 онд өөрийн эцгийн заавраар (өгүүлэн буй үед эцэг нь генерал Кромвелийн армид ахмад цолтой байв) Вэстминстэр сургуульд бүртгүүлжээ. Сургуулийн хамгийн сайн сурагчдын нэг Локк 1652 онд Оксфордын их сургуульд дэвшин суралцжээ. 1656 онд бакалавр, 1658 онд магистр болсон байна.

1667 онд Локк Шэфтсбэрийн гүнлэг, лорд Эшлигийн саналаар түүний гэрт гэрийн эмч, хүүхдийн хүмүүжүүлэгчээр ажилласан бөгөөд энэ үеэс эхлэн улс төрд идэвхийлэн оролцох болжээ.  

Гүнтэний хүсэлт ёсоор Локк Хойд Америкийн Каролина муж улсад үндсэн хууль зохиох ажилд оролцосон байна.

Улмаар 1668 онд Хатан хааны нийгэмлэгийн гишүүн, 1669 онд түүний Зөвлөлийн гишүүнээр тус бүр сонгогдсон байна. Энэ үед тэрээр байгалийн ухаан, анагаах ухаан, улс төр, эдийн засгийн ухаан, сурган хүмүүжүүлэх ухаан, төр сүм хийдийн харилцааны асуудал, шашин шүтлэг, өрөвч нинжин сэтгэлийн тухай судлан шинжлэх болжээ.

1671 онд хүний оюун ухааны танин мэдэхүйн чадварын асуудалд голлон анхаарч 16 жилийн нөр ажлын үр шим болсон “Хүний оюун ухааны туршлага” нэртэй ном гарчээ.

1972-1679 онуудын хооронд Локк Английн засгийн газарт янз бүрийн алба үүрэглэсэн байдаг. Гэвч түүний төрийн албаны амжилт Шэфтсбэрийн гүнлэгтэй холбоотой байсан бөгөөд 1675-1679 онуудад эрүүл мэндийн шалтгаанаар Франц улс руу одсон байна.

1683 онд улс төрийн шалтгаанаар Холланд улс руу цагаачилсан байна. Алдарт хувьсгал мандаж Ораны гүнлэг III Вильгэльм Английн эзэн хаанаар зарлагдав. Локк 1688 оны төрийн эргэлтэд идэвхийлэн оролцож, Ораны Вильгэльмтэй ойр шадарлаж үзэл санааны нөлөө үзүүлсэн нь үр дүнгээ өгч 1689 онд эх орондоо эргэн иржээ.

1690-ээд оноос Локк төрийн албаны зэрэгцээ шинжлэх ухааны ажилд ханцуй шамлан оров. 1690 онд “Хүний оюун ухааны туршлага”, “Төрийн засаглалын тухай хоёр шашдир”, 1693 онд “Хүмүүжлийн тухай эрэгцүүлэл”, 1695 онд “Христ шашны мөн чанар” нэртэй зохиолууд тус бүр гаргав.

Английн алдарт улс төрийн онолч Жон Локк 1704 оны 10-р сарын 28 нд өөрийн хамтран амьдрагч Дэмэрис Мэш хатагтайн хотын захад орших эдлэнд өвчний улмаас насан хутгийг олжээ.

Английн улс төрийн сэтгэгч, онолч Жон Локк философи үзэл санааны хувьд материалист нэгэн байсан ба өөрийн судалгаанд танин мэдэхүйн эмпирик аргуудыг түгээмэл ашигладаг байв. Локк орчин үеийн либерали үзэл санааны суурь үндэсийг боловсруулсан байна. Тэрээр өөрийн төр, эрхийн тухай сургаалаа “Төрийн засаглалын тухай хоёр шашдир” бүтээлдээ хөгжүүлжээ.

Английн алдарт улс төрийн сэтгэгч Т. Хоббсоос ялгаатай нь хүн хоорондын тэгш эрхийн зарчим төргүй байгалийн байдалд ч хүмүүсийн үйл ажиллагаа, харилцааны суурь үндэс болж байсан гэжээ. Энэхүү байдал нь хүмүүсийг эрх чөлөө, тэгш эрхийн зарчмаа хадгалахын зэрэгцээ нийгмийг илүү шинэ шатанд гаргаж хөгжүүлэх боломж, бололцоо бүхий төрт ёс үүсгэхэд хүргэсэн байна. Үр дүнд нь нийгмийн гэрээний үндсэн дээр үүсвэрлэх төр бий болсон аж. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн гэрээ нь хүмүүс хийгээд төрийн хооронд хийгддэг байна.

Төр оршин байхын тулгуур зорилго нь амьд явах, өмч хөрөнгө эзэмших гэх мэтчлэн хүний төрөлх эрхийг хангаж, хамгаалах явдал юм. Хоббс байгалийн аймшигт “бүгдээрээ бүгдийн эсрэг дайтсан” байдлаас ангижрахын тулд хүмүүс төрөлх эрх чөлөөнөөсөө бүрэн татгалзах замаар хоорондоо гэрээлж төрийг цогцлоосон гэж үзжээ. Гэтэл мөнөөхөн Локк хүмүүс төр улс оршин байхын зайлшгүй шалтгааныг ухан ойлгож өөрсдийн төрөлх эрх чөлөөний тодорхой хэсгийг бусдад шилжүүлэх замаар хоорондоо гэрээлж төрийг үүсгэсэн гэжээ. Ингэхлээр Локкийн үзэл санаа Хоббсын санаанаас зарчмын ялгаатай болох нь харагдаж байна. Аливаа төр иргэдийнхээ амьд явах, өмч хөрөнгө эзэмших, өмчлөх төрөлх эрхийг хангах үүрэгтэй. Төр нийгмийн өмнө хэдий чинээ өргөн үүрэг хүлээнэ, иргэд төдий хэмжээгээр илүү эрх эдлэх учиртай. Төр бол үнэмлэхүй эрхтэй нийгмийн субъект биш юм. Амьд явах эрх, өмч хөрөнгө эзэмших эрх, тэгш байдлыг ямар ч үед, ямар ч үндэслэлээр хүнээс салгаж болохгүй. Нийгмийн гэрээ бол Локкийн үзснээр иргэдийнхээ өмнө хүлээх төрийн үүрэг юм. Хэрэв төр өөрийн үүргийг хэрэгжүүлж чадахгүй бусдын амьд явах, өмч хөрөнгө эзэмших эрхэд халдвал иргэд төрийн эсрэг тэрслэн босох бүрэн эрхтэй хэмээн Локк үзжээ.

Төр бол иргэдийн хэрэг маргааныг таслан шийдвэрлэх, гэмтнийг гэсгээх эрх бүхий дээд шинжийг агуулахын сац тогтоосон нийтийн ёс зүйгээр иргэдээ хамгаалах институт мөн. Нийгмийн бусад институтаас ялгаатай нь төр нийгэм дэх улс төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэх, өмчийн харилцааг хадгалах, зохицуулах зорилгоор хууль гаргах, төрийг гадны халдлагаас хамгаалах, дээрх хуулийг хэрэгжүүлэхэд нийгмийн хүчийг ашиглах онцгой эрх бүхий этгээд болно.

Локк төрийн үйл ажиллагаа хуулийн хүрээнд байх ёстой гэж үздэг байв. Төрөөс батлан гаргасан болгоныг хууль гэж хэлдэггүй. Хууль бол иргэдэд нийтийн эрх ашгийг хүндэтгэн өмч хөрөнгө захиран зарцуулах эрх олгож буй тэр зүйл юм.

Локк төрийн засаглал өөрийн эрх хэмжээндээ байх үндсэн хуулийн онцгой механизм боловсруулжээ. Энэ механизмын чухал нэгэн шинж нь засаглал хуваарилах үзэл санаа юм. Төрийн засаглал нэг этгээдийн гарт хэт төвлөрөхгүй байх, нийтийн эрх ашиг зөрчигдөхгүй байхын гол баталгаа бол засаглал хуваарилах зарчим мөн. Локк төрийн засаглалыг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, холбооны гэсэн гурван төрөлд ангилсан байна.

Төрийн засаглалыг Локк эзэн хаант, олиграхи, ардчилсан гэж ангилаад ямар ч төрийн байгуулал сайн байж болно. Хамгийн гол нь төрийн үйл ажиллагааны үндэс төрийн засаглалын дээрх зарчмуудыг хангасан байх учиртай гэжээ. Тэрээр эзэн хаант засаглал гэдгийг үндсэн хуульт хаант засаглал гэж үзсэн байдаг.

Жон Локкийн хөгжүүлж асан үзэл санаа тухайн цаг үедээ төдийгүй өнөөдөр ч шинжлэх ухааны үнэ цэнээ алдаагүй байгааг тэмдэглэн хэлэхийг хүсч байна.

ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

nyamaew@gmail.com, goodnyamaev@gmail.com, otgonbayarnyamaa@rocketmail.com