АНГЛИЙН ГҮН УХААНТАН ТОМАС ХОББСЫН СЭТГЭЛ ЗҮЙН СУРГААЛ

XVI-XVII зууны зааг үеийн нэр цолгорсон эрдэмтэн, гүн ухаантан болбоос Английн бичгийн их хүн Томас Хоббс (1588-1679 он) билээ. Эрдэмтэн судлаачид түүний улс төр, эрх зүйн болон философи сэтгэлгээний түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг ихэд дотночлон үздэг боловч сэтгэл зүйн талаар гаргасан санааг тэр бүр дэлгэрүүлэн авч үздэггүй, энэ хэрээрээ уг чиглэл дэх судалгаа зуурам дутуу орхигдох хандлагатай байдаг. Тэрээр 1642 онд «Иргэний тухай», 1651 онд «Левиафан», 1655 онд «Биетийн тухай», 1658 онд «Хүний тухай» зэрэг зохиолууд гаргажээ. Монгол улсын тухайд ч мөн адил байгааг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй.

Юуны түрүүнд, материаллаг бус, онцгой субстанци болох сэтгэл санаа оршин байхыг Хоббс бүрэн үгүйсгэсэн байдаг. Декарт “Би сэтгэж байна. Ингэхлээр би оршиж байна” хэмээн үзсэн бол Хоббс эсрэг үзэл санааг дэвшүүлсэн байдаг. Сэтгэл санаа гэгч бие махбодын үйл ажиллагааны илрэл төдий болно. Байгаль дэлхий гэгч механик хууль, зүй тогтолд захирагдах биетийн харилцан үйлчлэл, хөдөлгөөнөөс өөр юу ч биш юм. Харин хүртэхүй нь хөдөлгөөнийг үүсгэгч мэдэрхүйн субьектэд хөдөлгөөнд орших обьектын зүгээс нөлөөлөл үзүүлж, дүр, төсөөлөл бий болгох үйл явцыг хэлнэ. Тухайлбал, сэтгэл ханамжтай байх, өвдөж шаналах, хүсэж тэмүүлэх, хайрлаж дурлах, үзэн ядаж тачаадах бүгд мөн чанартай хөдөлгөөн болно.

Туршлагаас үл хамаарах үзэл санаа оршин байх тухай Декартын заяагдмал санааны онолыг Хоббс үгүйсгэж байв. Декартын рационализмын эсрэг өөрийн сенсуалист эмпиризмыг сөргүүлэн гаргажээ. Хүний танин мэдэхүйн эхлэл нь хүртэн мэдэрхүй, туршлага байх бөгөөд эх үндэс нь бодит ертөнц болно. Өөрөөр хэлбэл, бодит ертөнц, бидний хүрээлэн буй бүхэн үгүй бол танин мэдэхүй, тэрчлэн оюун ухаан, үзэл санаа байх бололцоогүй билээ. Тиймдээ ч “хүртэхүй, мэдэрхүй гэж үгүй бол оюун ухаанд тусагдах нэг ч ойлголт үүсэхгүй байх байлаа” хэмээн бичжээ. Улмаар цааш нь бичихдээ хүртэхүйн шалтгаан нь – “ гадаад биет буюу юмс” болно гэжээ. Организмд нөлөөлөл үзүүлэгч материаллаг биет, юмс нь хүртэхүйг бий болгоно. Хүртэхүй гэгч нь гадаад хөдөлгөөн дотогш шилжихийг хэлнэ. Сэтгэцийн бусад үзэгдэл цөм хүртэхүйгээс эхтэй. Хүртэхүйгээс инерцийн хууль, зүй тогтлоор төсөөлөл бий болно. Төсөөлөл гэгч нь сэтгэлгээний гинжин холбоос юм. Хэл яриа гэгч холбоолсон үйл явц юм. Гэхдээ холбоог танин мэдэхүйн доод хэлбэр хэмээн үзээд оюун ухаан, хүсэл зоригийн хяналтын үүрэг гүйцэтгэгч холбоонд тэргүүлэх ач холбогдол өгч байсан Лэйбниц, Спиноза, Декарт нараас ялгаатай нь Хоббс холбоосыг сэтгэл зүйн түгээмэл зүй тогтол гэж тайлбарласан байдаг. Холбоосын механизм нь сэтгэцийн бүхий л үйл явцын үндэс байж, түүний дээд илрэл болох рационал танин мэдэхүй, дур зоргын үйлдлийг бий болгодог байна. Ийнхүү Хоббс механик-шалтгаант шинж чанар бүхий үзэл санаагаа хөгжүүлсэн байна.

Хоббс сенсо-мотор үйл явц хэмээн рефлексийг үзсэн Декартаас ялгаатай нь сенсо-сенсор үйл явц мөн гэж үзсэн байдаг. Оюун ухаан гэгч амьд биетийн зүгээс материаллаг эдийг хүртэн мэдрэх явцад өөрөөр хэлбэл, туршлагын явцад үүсэх зүйл мөн гэжээ. Оюун ухааны мөн чанар нь өөрөө механик шинж чанартай. Тооцоолох, бодох, санах зэрэг нь бүгд механик шинжтэй болно. “ Оюун ухаан гэдэгт миний бие тооцоолохуйг ойлгож байна. Тооцоолох гэгч нь нэрийтгэл нэгэн эдийг бусдаас зааглах юм уу юмсын нийлбэрийг тогтоох үйл явц мөн. Ингэхлээр би сэтгэж байна гэдэг нь уг чанартай юмсыг тооцоолох, нэгтгэн илэрхийлэхийн нэр болно” гэж Хоббс бичжээ. Сэтгэхүйн үйл явцын жишээ нь а) хүн = амьд амьтан + сэтгэдэг: б) амьд амьтан = хүн + сэтгэдэг. Оюун ухаан гэгч нэгэн төрлийн тооцоолох машин болно. Иймд Хоббсыг кибернитик хандлагыг үндэслэгч мөн гэж үздэг болно.

Хөдөлгөөн, түүний үр дагаврыг урьдаас хатуу тогтоосон байдаг тул хүнд эрх чөлөө хэрэггүй гэж Хоббс үзсэн байна. “эрх чөлөө буюу чөлөөт хүсэл гэгч бусад амьтадаа бодвол хүнд хамгийн хэрэггүй зүйл юм....Хүсэл гэгч өөрөө хүслийнхээ суурь шалтгаан болж байдаг” гэж тэрээр бичжээ. Эрх чөлөө гэгч зайлшгүйтэй огтоос хамааралгүй болно. Харин дур зорго мөн. Сайн сайхан гэгч хүний зорин тэмүүлэхүй болно. Муу муухай гэгч хүний зугтаан дайжих тэр зүйл юм. Иймд ёс суртахуун гэгч ямар ч ач холбогдолгүй зүйл болно. Ингэхлээр ёс суртахууны прагматик үүдлэг орлох учиртай. Хүн мүс чанарын хувьд амин хувиа хичээгч, өөдгүй амьтан болно.

МОНГОЛ ХЭЛНЭЭ БУУЛГАСАН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЦАХИМ ШУУДАНГИЙН ХАЯГ: otgonbayar.n@etugen.edu.mn