ЭРТНИЙ ЕГИПЕТИЙН ГҮН УХААНТАН, ЧАТИ ТҮШМЭЛ ПТАХХОТЕП

Птаххотеп   ptāħ ħwtp
Птаххотеп өөрийн эхнэр Хамерернэбтигийн хамт
Чати
Эзэн хаан :	Жэдкара Исэси
Шүтлэг:	Эртний Египетийн шүтлэг
Мэндэлсэн :	НТӨ XXV зуун
Нутаглуулсан газар:	Саккара
Авааль эхнэр:	Хамерернэбти
Хүүхэд :	Ахэтхотэпийн хүү Птаххотеп II Чефигийн ач хүү
Үйл ажиллагааны төрөл:	хотын тэргүүн, эзэн хааны номын хөмрөгийг хамгаалагч, дээд заргач, улсын багш, ариун номыг сийрүүлэн бичигч, эзэн хааны үйл хэргийн хөтлөн явуулагч, тэргүүн бичээч, үр тариаг данслагч, хоёр цагаан ордныг удирдагч, гэмтнийг гэсгээгч
Шинжлэх ухааны үйл ажиллагаа
Шинжлэх ухааны хүрээ:	«Птаххотэпийн сургаал» бүтээлийг зохиогч

Птаххотеп (Мисир хэлнээ: ptāħ ħwtp — «нигүүлсэнгүй Птах») — болбоос Египет дэх эртний хаанчлалын V династийн үед (НТӨ XXV-XXIV зуун) амьдарч асан тэргүүн түшмэл буюу чати болно. Сүүлээр түүнийг эртний Египетийн мэргэдийн оройн чимэг хэмээн хүндлэх болжээ.  

Цадиг намтар

Птаххотеп нь фараон Жэдкара Исэсийн үед чати буюу тэргүүн түшмэлийн алдар хүлээж асан нэгэн болно. Түүний албан ёсны гуншинг сийрүүлэн бичвэл хотын тэргүүн, эзэн хааны номын хөмрөгийг хамгаалагч, дээд заргач, улсын багш, ариун номыг сийрүүлэн бичигч, эзэн хааны үйл хэргийн хөтлөн явуулагч, тэргүүн бичээч, үр тариаг данслагч, хоёр цагаан ордныг удирдагч, гэмтнийг гэсгээгч болно.

Птаххотеп нь Ахэтхотэпийн хүү бөгөөд Унас фараоны үед засаг баригч чати байсан Птаххотэп II Чэфигийн ач хүү билээ.

Птаххотэпийг Хойд Саккара дахь бунханд нутаглуулсан болно. Түүний шарирыг XIX зуунд францын археологич Огюст Мариэт олжээ.

«Птаххотэпийн сургаал»

Өнөө бидний үе хүртэл хадгалагдан ирсэн гүн ухаан, сурган хүмүүжүүлэх шинжтэй томоохон бүтээлийн нэг - «Птаххотэпийн сургаал» зохиолыг чати түшмэл Птаххотэп бээр бичсэн байдаг. Уг зохиол цаг хугацааны хувьд Египетийн шинэ үеийн хаанчлалд хамаарна.

«Птаххотэпийн сургаал» бүтээлийг сургуульд суралцаж буй хүүхдүүд судалдаг байжээ.

Мэргэн Птаххотэп өөрийн хөвүүнээ сургамжилсан шинжтэй бичигдсэн байна.

Сургаал бүтээлийг зохиогч Птаххотэп шунаг хүсэл, мунхаг тачаалийн тухай өгүүлэхийн ялдамд үхсэний дараа эд баялаг ач холбогдлоо алдах бөгөөд энэ насандаа хийсэн үйлдлийнхээ өр төлөөсийг Осирис бурхны өмнө авна гэсэн санааг гаргажээ. Иймд залуу хүмүүс авааль эхнэртээ халамж, эрдэм ухаанд хүндэл үзүүлж явбаас эцэстээ сайн төрөл хүртэх нигуур буй гэжээ.  

Эх сурвалжийн жагсаалт

·         Grimal Nicholas. A History of Ancient Egypt. — Blackwell Publishing, 1992. — 512 p. — ISBN 0631193960.

·         Wolfgang Kosack: Berliner Hefte zur ägyptischen Literatur 1 - 12: Teil I. 1 - 6/ Teil II. 7 - 12 (2 Bände). Paralleltexte in Hieroglyphen mit Einführungen und Übersetzung. Heft 7: Die Weisheitslehre des Ptahhotep. Verlag Christoph Brunner, Basel 2015. ISBN 978-3-906206-11-0.

·         Коростовцев М. А. Литература Древнего царства (III тыс. до н. э.): [Литература Древнего Египта] // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. — На титл. л. изд.: История всемирной литературы: в 9 т. — Т. 1. — С. 57-64.

·         Библиотека Всемирной литературы. Серия первая. Том 1. Поэзия и проза древнего востока. с.95. Издательство "Художественная литература". Москва. 1973 год.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ИТАЛИЙН УЛС ТӨР СУДЛААЧ ГАЭТАНО МОСКА

Гаэтано Моска (Mosca, 1858 оны дөрөвдүгээр сарын 1, Палермо – 1941 оны арваннэгдүгээр сарын 8, Ром хотноо) – бол Италийн хуульч, улс төр судлаач, социологич нэгэн болно. Туринд хууль цаазын боловсрол олсон. Улмаар 1881 онд хууль цаазын ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Францын арьсны онолч, цольд эрдэмтэн Ипполит Адольф Тэнийн үзэл санааны нөлөөн дор шалгарсан.

Шинжлэх ухааны хатуу үнэнийг хайх, нийгмийн ёс суртахууны дүр төрхийг бүтээх, нийгэмд язгууртнуудын үзүүлэх үр нөлөөг үнэлэх зэрэг асуудлаар далайцтай ажлууд хийсэн. 1885 оноос үндсэн хуулийн эрх зүйгээр багшлах болсон бөгөөд 1887 онд төлөөлөгчдийн танхимийн гишүүний бичиг хэрэг хариуцсан ажилтнаар сонгогдож, арван жилийн туршид ажилласан. Италид улс төрийн шинжлэх ухаан бий болоход нөлөөлсөн гэх «Засаглагч анги» нэрт бүтээлээ 1896 онд гаргасан. Тэр жилдээ Турины их сургуулийн үндсэн хуулийн эрх зүйн тэнхимийг толгойлсон бөгөөд 1923 он хүртэл хашсан байна. Идэвхтэй нийтлэлч, улс төрийн бодлоготон, либерал намын гишүүн байсны хувьд 1908 онд төлөөлөгчдийн танхимийн гишүүнээр, 1919 онд сенатороор сонгогдсон. Ноёлох үзэл санаа болсон Италийн фашизмд хандах Москагийн үзэл санаа үе бүхэнд харилцан адилгүй байсан бөгөөд нэг бус удаа хэлбэрч байжээ. Гэхдээ Парэтогийн нэгэн адил фашист үзэл санааг тугчлан шүтэж байгаагүй юм. Гэтэл 1930-аад оны үед фашизмийн зарим онолчид Москагийн шүүмжлэлт байр суурь өнгөц бөгөөд үнэн чанартаа тэрээр жинхэнэ фашист онолч байсан талаар бичих болсон. 1923 онд Москаг Ромын их сургууль урьсан бөгөөд 1925-1933 (Тэтгэвэрт гарах хүртлээ) он хүртэл Италийн анхны улс төрийн институт, номлолын тэнхимийг толгойлсон байна.

Олонх буюу «удирдуулагч» ангийг жолоодох зохион байгуулалт бүхий цөөнх - «засаглагч» ангийн гарт эрх мэдэл төвлөрч байдаг гэж Моска үзсэн. Энэ нь нийгмийн хувьсан өөрчлөгөж буй тодорхой орчин дасан зохицох тэрчлэн бусдыг удирдан чиглүүлэх уг ангийн чадварын үр дүн юм. Засаглагч анги хийсвэр ёс суртахуун, хууль зүйн зарчмуудыг амьдралд хэрэгжүүлэх замаар нийгмийн үйл хэргийг удирдан чиглүүлэх өөрийн үйдлээ зөвтгөхийг эрмэлздэг. Улс төрийн томьёоллын үзэл баримтлал нь Москагийн онолд улс төрийн түүхэн нөхцөл байдлыг тайлбарлах арга хэрэгсэл болдог төдийгүй эрх мэдлийн зохион байгуулалтад улс төрийн хүчнүүд хэлцэл хийж үгсэн тохирч буй үзэгдлийг хүртэл тайлбарлах боломж бололцоо олгодог.

Нийгмийн хөгжлийн явцад засаглагч анги өөрийн гарт эрх мэдлээ угсаа залгамжилсан аргаар хадгалж үлдэхэд чиглэгдсэн язгууртны, бүтэц, бүрэлдэхүүнээ шинэтгэх замаар нийгмийн хуьсал, өөрчлөлтийг даван туулах гэсэн ардчилсан гэх хоёр хандлага хүчтэй илэрч байна гэжээ. Үүний зэрэгцээ нийгэм дэх элит солигдох үйл явцад либерал болон автократи гэсэн хоёр хандлага ажиглагдаж байгааг тэрээр гярхай ажигласан байна. Моска засаглагч ангийг дээд буюу засгийн газрын, доод буюу улс төрийн хүчнүүдийн төвшинд ангилан авч үзсэн.

Моска засгийн газар харилцан шударга байх нийгмийн хэм хэмжээг хүчнүүдийн харилцаанд баримталснаар хууль зүйн хамгаалал үүсгэх, хүчний тэнцвэржилтийг хангах шаардлагатай гэсэн санааг дэвшүүлсэн байна. Олон ургальч үзэл санаа тэрлэсэн нөхцөлд нэг нэгнээ хянасан эрх мэдлийн тэнцвэртэй, хараат бус төвүүд бий болгох замаар хууль зүйн хамгаалал үүсгэх бололцоотой гэжээ.

Шударга нийцтэй хууль эрх зүйн хэм хэмжээ мөрдөх замаар хуул зүйн хамгаалал бий болгох либерал үзэл санаа өнөөдөр ч шинжлэх ухааны үнэ цэнээ алдаагүй байгааг тэмдэглэн хэлэх хэрэгтэй. Олон ургальч үзэл санааг бататгасан нийгмийн тусгай механизмийн туслалцаатайгаар ёс суртахууны хэм хэмжээ нийгэмд тогтоож чадсан тэр улс төрийн тогтолцоо хамгийн сайн гэж Моска үзсэн байна. Энэ механизм улс төрийн эрх чөлөө бодит үзэгдэл болсон нөхцөлд сая боломжтой байдаг. Эндээс хаалттай улс төрийн ангиас илүү нээлттэй улс төрийн анги байх ач холбогдол өндөртэй гэсэн Москагийн санаа гарна. 1923 оны орчим Моска үзэл санаандаа зарчмын томоохон өөрчлөлт оруулж «хариуцагч засгийн газар»-ын үзэл баримтлалыг дэвшүүлсэн. Хэдийгээр зарим нэг шинжээр парламентаас засаглалаас сөөргүү боловч ард түмнээс сонгогдсон засаглагч анги ард түмний хэрэгцээ, шаардлагад хариу өгөх байдлаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг байх шаардлагатай гэдэгт мөн чанар нь оршино.  

Хэдийгээр ерөнхий агуулгын хувьд Моска ардчилсан үзэлтэн байсан боловч түүний шүүмжлэлийн торгон үзүүр парламентат тогтолцооны эсрэг чиглэж байв.

Москагаас улбаатай засаглагч ангийн үзэл санаа цагийн эрхээр олон өнгө төрхтэй хөгжих болсон бөгөөд өнөөдөр шинжлэх ухааны ач холбогдлоо алдаагүй байгааг тэмдэглэн хэлэх хэрэгтэй.

Ε.В.Осипова

Новая философская энциклопедия. В четырех томах. / Ин-т философии РАН. Научно-ред. совет: В.С. Степин, А.А. Гусейнов, Г.Ю. Семигин. М., Мысль, 2010, т. II, Е – М, с. 614-615.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ИТАЛИЙН УЛС ТӨР СУДЛААЧ ГАЭТАНО МОСКА

Гаэтано Моска
Жинхэнэ алдар:	Gaetano Mosca
Мэндэлсэн он:	1858 оны дөрөвдүгээр сарын 1
Мэндэлсэн газар:	Итали улс, Палермо хот
Бие барсан он:	1941 оны арваннэгдүгээр сарын 8 (83 насандаа)
Бие барсан газар:	Итали улс, Ром хот
Харьяалал:	·         Италийн вант улс
Үйл ажиллагааны төрөл:	Хуульч, улс төрийн бодлоготон, сэтгүүлч, гүн ухаантан, зохиолч, социологич нэгэн

Гаэтано Моска  (Итали хэлнээ: Gaetano Mosca; 1858 оны дөрөвдүгээр сарын 1, Италийн Палермо хот — 1941 оны арваннэгдүгээр сарын 8, Италийн нийслэл Ром хот) — болбоос Италийн хуульч, социологич нэгэн. Парэтогийн зэрэгцээгээр элитийн онолыг хөгжүүлэгч, үндэслэгчдийн нэг гэж зүй ёсоор үздэг.

Аливаа нийгэм засаглагч цөөнх  — «улс төрийн анги» (элит), түүнд захирагдах олонх гэсэн хоёр хэсгээс тогтдог тухай сургасан. Засаглагч анги улс төрийн эрх мэдлийг монопольчлон авахын зэрэгцээ түүний нэхлэй эрх ямба, эд хөрөнгийг эзэгнэж улс төрийн бүх үүргийг хэрэгжүүлдэг байна. Харин хүн амын олонх нь түүний хүсэл сонирхлыг хэрэгжүүлж, материаллаг хангалуун байдлыг нь хангаж өгдөг байна. Засаглагч анги удирдуулагч олонхийн хувьд оюун ухаан, эд материалын хувьд илтэд давуу байдаг. Нийгмийн хөгжлийн дараах хоёр үндсэн хандлага хүн төрөлхтний түүхийн туршид бий болж байсан. Эхнийх нь угсаа залгамжлах замаар эрх ямба гэр бүлдээ хадгалах гэсэн нийгмийн хөгжлийн язгууртны хандлага бол хоёр дахь нь засаглагч ангийн бүрэлдэхүүнд байнгад шинэчлэл хийхийг эрмэлзсэн нийгмийн хөгжлийн ардчилсан хандлага болно.

Элит ангийн хувьд хамгийн аюултай зүйл нь – өөрийгөө гадаад орчноос тусгаарлаж, хаалттай бүлэг болгоход чиглэсэн хандлага гаргадагт оршино. Москагийн үндсэн бүтээл нь— «Улс төрийн шинжлэх ухааны элементүүд» гэх 1896 онд гарсан зохиол бөгөөд 1937 онд «Засаглагч анги» нэртэйгээр англи хэлнээ хөрвүүлэгдсэн байна.

Гаэтано Москагийн үзсэнээр засаглагч элитийн гишүүн эзэмшвэл зохих дараах үндсэн чанар байдаг аж. Үүнд:

·                     Хүмүүсийг удирдах чадвар:

·                     Зохион байгуулах чадвар:

·                     Бусад ангиасаа ёс суртахуун, оюун ухаан, эд материалын хувьд давуу байх зэрэг болно

Голлох бүтээл

·        Sulla teorica dei governi e sul governo parlamentare (1884)

·        Appunti sulla libertà di stampa (1885)

·        Questioni costituzionali (1885)

·        Le Costituzioni moderne (1887)

·        Elementi di scienza politica (1ª parte: 1896 — 2ª parte: 1923)

·        Che cosa è la mafia, (1900)

·        Appunti di diritto Costituzionale (1908)

·        Italia e Libia (1912)

·        Stato liberale e stato sindacale (1925)

·        Il problema sindacale (1925)

·        Saggi di storia delle dottrine politiche (1927)

·        Crisi e rimedi del regime parlamentare (1928)

·        Storia delle dottrine politiche (1937)

·        Partiti e sindacati nella crisi del regime parlamentare (Bari, 1949)

·        Ciò che la storia potrebbe insegnare. Scritti di scienza politica (Milano, 1958)

·        Il tramonto dello Stato liberale (a cura di A. Lombardo, Catania 1971)

·        Scritti sui sindacati (a cura di F. Perfetti, M. Ortolani, Roma 1974)

·        Discorsi parlamentari (con un saggio di A. Panebianco, Bologna 2003)

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙТИЙН ЗАХИРГАА, УДИРДЛАГЫН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР