УЭСТЕЛ ВҮДБЭРИ ВИЛЛОБАЙ “АМЕРИКИЙН УЛС ТӨРИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХОЛБОО”

УЭСТЕЛ ВҮДБЭРИ ВИЛЛОБАЙ

Америкийн нэртэй улс төр судлаач Уэстел Вүдбэри Виллобай (Westel Woodbure Willoughby) 1867 оны долдугаар сарын 20 нд Уэстел Виллобай, Жэнни  Рэбекка Виллобай нарын гэрт мэндэлсэн. 1888 онд Жон Хопкинс Их Сургуульд бакалаврын зэрэг, 1891 онд докторын зэрэг хамгаалсан. Улмаар Их Сургуульдаа багшилж, 1932 он буюу 65 нас хүртлээ улс төрийн шинжлэх ухааны тэнхимийн эрхлэгчээр ажилласан. Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо (American Political Science Association)-г үүсгэн байгуулагчдын нэг, анхны нарийн бичгийн дарга бөгөөд 1912-1913 онуудад тус холбооны 10 дахь ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байв. Энэ учирт өнөөгийн судлаачид Уэстел Виллобайг Америк дахь улс төрийн шинжлэх ухааныг үндэслэгчдийн нэг хэмээн зүй ёсоор үздэг.

Үүнээс гадна, үндсэн хуулийн эрх зүйгээр мэргэшсэн судлаач учир Бүгд Найрамдах Дундад Иргэн Улсын засгийн газрын хүсэлтийн дагуу 1917 онд нэг жилийн хугацаагаар тус улсад төрийн зөвлөхийн алба үүрэглэжээ. 1921 оны Вашингтоны бага хурал, Женев дахь хар тамхины эсрэг хурал болон Үндэстнүүдийн Холбоонд Дундад Иргэн Улсын төлөөлөгчдөд ихээхэн дэмжлэг үзүүлсний учир Хятадын засгийн газраас Виллобайг гавьяаны одонгоор шагнаж байжээ. Эхнэр Грэйс Робинсон 1907 онд бие барсан тул төрийн захиргааны онолч, ах Уильям Фрэнклин Виллобай (William F. Willoughby)-н дэмжлэгтэйгээр Стоун нуурт Эндиан нэрт арал хүлхи худалдан авч, хоёр хүүхдийн хамт амьдрах болжээ. 1945 оны гуравдугаар сарын 25 нд Балтимор дахь гэртээ бие барсан.

Тэрээр “Америкийн Нэгдсэн Улсын дээд шүүх: Түүний түүх, үндсэн хуульт байгуулал дахь нөлөө” (The Supreme Court of the United States. Its History and Influence in our Constitutional, 1890 он), “Төрийн мөн чанарыг тайлбарлахуй: Улс төрийн философийн судалгаа” (An Examination of the Nature of the State: A Study in Political Philosophy, 1896 он), “Америкийн үндсэн хуулийн тогтолцоо: Америкийн төрийн талаарх судалгааны өмнөтгөл” (The American Constitutional System: An Introduction to the Study of the American State, 1904 он), “Америкийн Нэгдсэн Улсын үндсэн хуулийн эрх зүйн зарчмууд” (Principles of the constitutional law of the United States, 1912 он) зэрэг зохиол бичсэн (Wikipedia, 2017).

Энэ удаад Уэстел Вүдбэри Виллобайн “Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо” (Willoughby, March 1904, хуудсд. 107-111) нэрт өгүүллийг монголчилж байна (Тайлбар чимж, утгачилсан Удирдлагын Академийн докторант Нямаагийн Отгонбаяр).

“АМЕРИКИЙН УЛС ТӨРИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХОЛБОО”

(THE AMERICAN POLITICAL SCIENCE ASSOCAITION: АМЕРИКАНСКАЯ АССОЦИАЦИЯ ПОЛИТИЧЕСКОЙ НАУКИ)

Улс төрийн шинжлэх ухаан, түүх, улс төрийн эдийн засгийн ухааны судалгааны хүрээг хатуу салгаж зааглах юм уу, эсвээс эдгээр мэдлэгийн төрлийг нэг нэгнээсээ огтын хамааралгүй бие даасан шинжлэх ухааны мэдлэг гэж үзэх нь тийм ч зөв шийдэл биш болов уу. Улс төр, түүхийн шинжлэх ухааны харьцааны талаар ноён Жон Сили (Sir John Seeley: Сэр Джон Сили) нэгэнтээ өнгөрсөнөө үгүйсгэх улс төр үндэсгүй мод адил, улс төрөө үгүйсгэх түүх үр жимсгүй мод адил хэмээн хэлжээ (Of the relation history and political science it has by the late Sir John Seeley that politics without history no root, and history without politics has no fruit: В старости сэр Джон Сили сказал по поводу отношений между историей и политической наукой, что у политики без истории нет корней, а у истории без политики нет плодов).  Улс төр, эдийн засгийн харилцааны хувьд  үүнээс ч илүү гүн гүнзгий хамааралтай. Эдийн засгийн харилцааны зарчим, түүхийг танин мэдэхгүйгээр улс төр судлаач хүн улс төрийн хөгжлийн үйл явцыг тайлбарлах юм уу, төрийн бодлогын арга хэрэгслийг тодорхойлох боломжгүй. Нөгөө талаас, төр засгийн үйл ажиллагааны арга, механизмийг судлахгүйгээр эдийн засагчид өнгөрсөн, одоо үеийн эдийн засгийн байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгч, хүн ардын амьдралд нийцтэй шийдлийг олоход бэрхтэй.

Гэвч үүний зэрэгцээ улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл түүхийн юм уу, эдийн засгийн ухааны судлах зүйлээс зарчмын ялгаатай бөгөөд энэ хэрээрээ тусгай мэдлэгийн хүрээнд судалбаас зохилтой[1]. Улс төр судлаачид, түүхчид, эдийн засагчдын судалдаг үзэгдэл нь угтаа бол нэг зүйл бөгөөд судлаачид өөр өөрсдийн талаас асуудалд хариулт өгөхийг эрмэлздэг нь илэрхий. Тухайлбал, түүхч хүн судалгааны зорилгодоо хүрэхийн тулд хүн төрөлхтөний хөгжлийн үе шат, үйл явцыг ихэвчлэн авч үздэг: судалж буй үзэгдлийг нь тайлбарлахад зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд (108-р хуудас) эдийн засгийн юм уу, улс төрийн асуудалд анхаарлаа хандуулдаг байна. Эдийн засагчид мөн үүний нэгэн адил. Түүний гол сонирхол нь – үйлдвэрлэл, худалдаа арилжаа, баялагийн хуваарилалтын зарчмыг тогтооход оршино. Хүн амын үйлдвэрлэлийн ашиг сонирхлыг зохицуулахад шууд оролцох замаар эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд эдийн засгийн орчинд төр засгийн оролцоо хадгалагдаж байгаа нөхцөлд эдийн засагч хүн улс төрийн асуудалд анхаарахаас өөр аргагүй. Гэвч эдийн засагч, түүхч хүмүүсийн аль нь ч шууд утгаараа улс төрийн үйл явцыг судалдаггүй. Улс төрийн асуудлыг судлахын тулд нийгмийн үзэгдэл, үйл явцын цэвэр улс төрийн талыг авч үзэх шаардлагатай бөгөөд энэ эрэлт, хэрэгцээг хангахад тусгай шинжлэх ухааны мэдлэг зайлшгүй хэрэгтэй болно.

Хэрэв илүү өргөн хүрээнд авч үзвэл, улс төрийн шинжлэх ухаан гэдэг нь дэг журамтай, дэвшилтэт амьдралыг бий болгож, хамгаалахын тулд дээд эрх мэдлийн удирдлага дор ухамсартайгаар зохион байгуулагдсан хүмүүсийн нийгэмлэг, өөрөөр хэлбэл улс төрийн нийгэмлэгийг судлах ухаан юм. Явцуу хүрээнд авч үзвэл, улс төрийн харилцаагаар нөхцөлдсөн тэр үзэгдэл, үйл явцыг судлах мэдлэгийн төрөл болно.

Улс төрийн шинжлэх ухааныг дотор нь гурван хэсэгт хуваан үзэж болох талтай. Үүнд: Нэгдүгээрт, хууль, эрх зүйн мөн чанар, иргэд хоорондын харилцаа, төрийн эрх мэдлийн суурь зарчим, чиг үүрэг, зорилго, шалтгаан гэх мэт улс төрийн сэтгэлгээний ойлголтыг нарийн тодорхойлох зорилго бүхий улс төрийн онол юм уу, философи (political theory or philosophy: политической теории или философии) гэж байна. Хоёрдугаарт, үндсэн хуулийн, олон улсын болон захиргааны эрх зүйг судлах нийтийн эрх зүй (public law: публичное право) гэж байна. Гуравдугаарт, засгийн газар, түүний хэлбэр, эрх мэдлийн хуваарилалт, гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийн болон төв, орон нутгийн гэх мэт байгууллагууд, захиргааны үйл ажиллагааны зарчим зэргийг судлах хэсэг байна. Цаашилбал, энэ бүх асуудал нь эцсийн эцэст, төрийн удирдлагын практик асуудал гарцаагүй мөн юм.

Улс төрийн шинжлэх ухааныг нарийвчлан тодорхойлох нь (109-р хуудас) зөвхөн хэрэгтэй төдий зүйл бишээ. Шинжлэх ухааны үүднээс авч үзвэл улс төрийн асуудлын судалгааг бие даасан мэдлэгийн түвшинд гаргаж тавих нь онцгой ач холбогдолтой юм. Энэ үзэл санаа сүүлийн жилүүдэд бүх улс орон даяар тархаж, их, дээд сургуулиудад улс төрийн шинжлэх ухааны факультет, тэнхимүүдийг түүхийн юм уу, эдийн засгийн чиглэлээс зааглах үйл явц эрчимжсэн. Ингэснээр 1903 оны арванхоёрдугаар сарын 30 нд улс төрийн шинжтэй онцгой чиг үүрэг бүхий улс төрийн шинжлэх ухааны холбоо үүсэхэд хүргэжээ. Энэ өдөр Америкийн Түүхийн болон Америкийн Эдийн Засгийн Шинжлэх Ухааны Холбооны Шинэ Орлеани (Луизиани)-д жил тутам хуралдах ээлжит хурлын өдөр байсан бөгөөд эндээс «улс төр, нийтийн эрх зүй, захиргаа, дипломат үйл ажиллагааг  шинжлэх ухааны үндэстэйгээр судалж, хөгжүүлэх» (“the encouragement of the scientific study of politics, public law, administration and diplomacy”: «способствовать научному изучению политики, публичного права, управления и дипломатии») зорилго бүхий «Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо» (“The American Political Science Association”: «Американской Ассоциацией Политической Науки») гэх шинэ байгууллага үүсгэн байгуулагджээ.

Эдийн засаг, түүхийн мэдлэгийг хөгжүүлж буй Америкийн Эдийн Засгийн болон Америкийн Түүхийн Шинжлэх Ухааны Холбооны нэгэн адил улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжлийг хангах ийм нэгэн холбоо байгуулах хэрэгтэй гэсэн санал, санаачлага хэдэн жилийн туршид яригдсан юм. Гэвч үүсгэн байгуулахад чиглэсэн шууд үйл ажиллагаа 1902 оны арванхоёрдугаар сарын 30 хүртэл гарч байсангүй. Харьцуулсан эрх зүйн нийгэмлэг байгуулах боломжийн талаар ярилцах зорилго бүхий уулзалтын явцад улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжлийг хангах үндэсний хэмжээний холбоо байгуулах шаардлагатай гэсэн асуудал сөхөгдсөн юм. Уулзалтын явцад тусгаар холбоо байгуулах санааг хүчтэй дэмжиж байсан эрдэмтэд, холбоодтой зөвлөлдсний эцэст улс төрийн шинжлэх ухааны арван таван төлөөллийг багтаасан тусгай хороо[2] байгуулахаар тохиролцсон билээ. Уг хороо (110-р хуудас) тодорхой судалгаа явуулсны үр дүнд улс төрийн асуудлыг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр судлагч хэн бүхнийг эгнээндээ багтаахын зэрэгцээ улс төрийн судалгааг шинжлэх ухааны удирдлагаар хангаж, шинэ судалгаа явуулахад дэмжлэг үзүүлэх, мөн боломжийн хэрээр судалгааны үр дүнг нийтэлж, эмхэтгэх, товчоор хэлбэл, энэ улсад улс төрийг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр судлахад туслалцаа үзүүлэх улсын хэмжээний холбоо шинээр байгуулахыг санал нэгтэй дэмжиж байна гэж үзжээ. Энэ хорооноос гаргасан мөнхүү баримт бичигт хэрэв холбоо байгуулагдвал үйл ажиллагааны хүрээнд өмнө нь байгуулагдсан Америкийн Түүхийн болон Америкийн Эдийн Засгийн Шинжлэх Ухааны Холбоодтой жил тутам нэг газар, нэг цагт чуулах зэргээр нягт хамтран ажиллах хэрэгтэй гэдгийг онцолсон байна. Уг хамтын ажиллагаа урьд байгуулагдсан хоёр холбоо болон шинэ тутам байгуулагдаж буй холбоонд нэгэн адил ашиг тусаа өгөх болно гэжээ.

Энэ бүхэн 1903 оны арванхоёрдугаар сарын 30 нд Тулэйн Их Сургуулийн Тилтон номын сан (the Tilton Memorial Library of Tulane University: Тильтонской Мемориальной Библиотеке Университете Тулейн)-д баталгаажсан баримт бичигт тусгагдсан байх бөгөөд ингэснээр Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбоо байгуулагдсан түүхтэй. Холбооны анхны ерөнхийлөгчөөр Колумбын Их Сургуулийн захиргааны эрх зүйн профессор Фрэнк Ж. Гуднау сонгогдсон. Харин дэд ерөнхийлөгчөөр Вудро Вильсон[3], Висконсин Их Сургуулийн профессор Пол. С. Рэйнш, хүндэт ерөнхийлөгчөөр Нью-Хавэны Симеон Е. Балдвин нар болсон. Жон Хопкинс Их Сургуулийн профессор Уэстел Вүдбэри Виллобай нарийн бичгийн дарга бөгөөд санхүү эрхэлсэн ажилтнаар сонгогдсон. Түүнчлэн холбооны гүйцэтгэх хорооны гишүүдэд Германид суух элчин сайд асан Эндрю Д. Уайт (Andrew D. White), Айова Коллежийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор Жэсси Мэйси (Jesse Macy), Чикаго Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор Х. П. Жадсон (H. P. Judson), Пенсильваны Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор Л. С. Ровэ (L. S. Rowe), Review of  Reviews сонины шүүдэглэгч Албэрт Шоу (Albert Shaw), Калифорнийн Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор Бэрнард Мозэс (Bernard Moses), Мичиганы Их Сургуулийн захиргааны эрх зүйн профессор Ж. А. Фиерли (J. A. Fairlie), Миннэсотын Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор У. А. Шапэр (W. A. Schaper), Техасын Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны профессор К. Х. Хубэрич (C. H. Huberich), Конгрессийн номын санч Хэрбэрт Патнэм[4] (Herbert Patnam) нар сонгогдсон юм.

Улс төрийн шинжлэх ухааны судалгааны чиглэлийг өргөтгөн хөгжүүлэхийн тулд холбоо дотроо тодорхой салбар, хэлтэсүүдэд хуваагдах ёстой бөгөөд энэ шаардлагатай уялдан олон улсын эрх зүй, дипломат үйл ажиллагаа (International law and diplomacy), харьцуулсан эрх зүй судлал (comparative legislation), түүхэн болон харьцуулсан хууль цаазын ухаан (historical and comparative jurisprudence), үндсэн хуулийн эрх зүй (constitutional law), захиргаа (administration), төрийн бодлого (politics), улс төрийн онол (political theory)-ын хэлтэсүүд байгуулагджээ. Дүрэмд зааснаар, холбоо өөрөө улс төрийн ямар нэгэн асуудлаар талуудын аль нэг ашиг сонирхолд нийцсэн байр суурь баримтлах хориотой. Энэ нь холбооны эрдэм шинжилгээний эмхэтгэл, хурлуудад өнөөгийн улс төрийн асуудлаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх өргөн боломжтойг илтгэхийн зэрэгцээ холбоо ямар нэгэн сонирхогч этгээдийн эрх ашгийг давхар илэрхийлэхгүй гэдгийг харуулж буй хэрэг юм.

Нарийн бичгийн даргад бүртгүүлсэн хүн бүр холбооны гишүүн болно: гишүүний жилийн татвар гурван доллар юм. Үүнээс гадна, тавин доллар төлөөд жил бүрийн татвараас чөлөөлөгдөж, насан туршийн гишүүнчлэлээ хадгалж үлдэх боломжтой. Холбоог байгуулагдахад идэвх санаачлагтай ажилласан, эрдэмтэн биш ч гэлээ улс төрийн асуудлыг сонирхогч хэн бүхэн тэрчлэн өмгөөлөгч, захиргааны ажилтнууд холбооны гишүүнээр элсэх бүрэн бололцоотой. Түүх, эдийн засаг, улс төрийн шинжлэх ухааны холбоодын хамтын ажиллагаа нь харилцан ашигтай байхын зэрэгцээ салбар дундын судалгаа хөгжих таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм.

Өмнөх хоёр холбоо нь Америкт тус тусын мэдлэгийн салбарт шинжлэх ухааны судалгаа эрчимжихэд нөлөөлсний нэгэн адил улс төрийн шинжлэх ухааны холбоо нэгдүгээрт, улс төрийн мэдлэгийг нийгмийн шинжлэх ухааны онцгой салбар ухаан болж хөгжихөд, хоёрдугаарт, АНУ-д улс төрийн асуудлаар шинжлэх ухааны үндэстэй судалгаа явуулах, их, дээд сургуулиудад заан сургахад шинэ үеийг нээнэ гэдэгт бид бүхэн бүрэн итгэж байна.

Эх сурвалжийн жагсаалт

Wikipedia. (2017, March 18). Westel W. Willoughby. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Westel_W._Willoughby

Willoughby, W. W. (March 1904). The American Political Science Association. Political Science Quarterly, Vol. XIX(No 1). Retrieved March 18, 2017, from http://www.jstor.org/stable/pdf/2140238.pdf

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

---

[1] 1886 онд Political Science Quarterly сэтгүүлийн хүрээнд энэ асуудлаар томоохон хэлэлцүүлэг өрнөж шийдвэрлэгдсэн билээ. Munroe Smith, “The Domain of Political Science”,|| Political Science Quarterly, Vol. I, p. 7.

[2] Хороо дараах бүрэлдэхүүнтэй байсан юм: Даргаар нь Корнелл Их Сургуулийн Ж. У. Женкс (J. W. Jenks), Коннектикут муж улсын Нью-Хавенаас Симеон Е. Балдвин (Simeon E. Baldwin), Вашингтоноос Е. Дана Дүранд (E. Dana Durand), Нью-Йорк хотоос Ж. Х. Финлэй (J. H. Finley), Шинэ Орлеанаас В. В. Ховэ (W. W. Howe), Чикаго Их Сургуулиас Х. П. Жадсон (H. P. Judson), Вашингтоноос М. А. Кнапп (M. A. Knapp), Колумбын Их Сургуулиас Ч. В. Нийдхэм (S. W. Needham), Висконсин Их Сургуулиас П. С. Рэйнш (P. S. Reinsch), Пенсильваны Их Сургуулиас Л. С. Ровэ (L. S. Rowe), Бостон хотоос Ф. Ж. Стимсон (F. J. Stimson),  Нью-Йорк хотоос Жосэйх Стронг (Josaih Strong),  Нью-Йорк, Албани Р. Х. Уайтэн (P. H. Whitten), Порто Рико Сан Хуанаас Макс Уэст (Max West), Жон Хопкинс Их Сургуулиас У. В. Виллобай (W. W. Willoughby) нар байв.

[3] Өөрийн хүсэлтээр нэрээ татсан.

[4] Өөрийн хүсэлтээр нэрээ татсан.

ЧАРЛЬЗ ЭДВАРД МЕРРИАМ

Чарльз Эдвард Мерриам (Charles Edward Merriam) нь Америк дахь орчин үеийн улс төрийн шинжлэх ухааны үндсийг тавигчдын нэг, улс төрийн судалгаан дахь бихевиорист хандлагыг хөгжүүлэгч, улс төрийн шинжлэх ухааны Чикаго дэг сургуулийн томоохон төлөөлөгч билээ (Цэнд-Аюуш, 2016, хууд. 32). Ялдарлан өгүүлэхэд Америкийн нэрт судлаач Габриэл Абрахам Алмонд “Америк дахь улс төрийн судалгааны хөгжилд Чикаго дэг сургууль томоохон нөлөө үзүүлсэн байх бөгөөд уг дэг сургуулийн үйл ажиллагаа Чарльз Мерриам гэх хүний нэртэй салшгүй холбоотой билээ” (Almond, 2002, p. 70) хэмээн цохон тэмдэглэжээ.

Мерриам 1874 оны арваннэгдүгээр сарын 15 нд Америкийн Иова муж улсын Делавар нутгийн Хопкинтон хотноо шуудангийн ажилтан Чарльз Эдвард Мерриам (1845-1902 он), Маргарэт Кэмпбэлл Кирквоод Мерриам (1840-1910 он) нарын гэрт мэндэлжээ (Merriam C. E., 1953).

Түүний дээд өвөг Ричард Мерриамын хүү Жозэф Мерриам (1600-1641 он) 1638 онд Зүүн Өмнөд Английн Кэнт гүнлэгт орших Гоудхурст нэрт тосгоноос Америкийн Массачусэтсс муж улсад суурьшсан шотланд нэгэн байжээ. Мерриам овогтон нийтдээ 12 үе Америкт амьдарч байгаа бөгөөд энд өгүүлэх Чарльз Эдвард Мерриам 9 дэх үеийн удам болно. Мерриамын эцэг, эх 1855 онд Иова муж улсад нүүж ирсэн бөгөөд 1868 онд урагласан байна. Тэд Чарльз Эдвард Мерриамаас гадна Жон Чарльз Мерриам (нэр нэндсэн палеонтологист, 1869-1945 он), Сузан Агнэс Мерриам (1876-1961 он) гэх хүү, охин хоёртой байв.

Эдвард Мерриам төрөлх Хопкинтон хотноо дунд сургууль дүүргэж, 1893 онд Ленокс Академи, Иова Их Сургуульд суралцжээ (Almond, 2002, хууд. 63). Улмаар 1895 онд Колумбын Их Сургуульд хууль цаазын ухаанаар бакалавр болсон байна. 1897 онд магистр, 1900 онд докторын зэрэг горилж, Чикаго Их Сургуульд багшилсан. 1903 онд “A History of American Political Theories” (Америкийн улс төрийн онолын түүх) нэрт анхны бүтээлээ нийтлүүлсэн бөгөөд 1907-1911 онуудад Худалдаа, Захиргааны Коллежийн захиралаар, 1923 оноос Чикаго Их Сургуульд тэнхимийн эрхлэгчээр тус тус томилогдон ажиллажээ. Мерриам тэтгэвэрт гарах хүртлээ Чикаго Их Сургуульд багшилж, улс төрийн шинжлэх ухааны Чикаго дэг сургуулийг хөгжүүлсэн байна. Тэрээр 1900 онд Элизавет Хилда Дойл авхайтай ураглаж, Робэрт Эдвард Мерриам (1918-1988 он) гэх хүүтэй болжээ.

Үзэл санааны хувьд Колумбын Их Сургуулийн профессор Фрэнк Ж. Гуднау, Жамес Харвей Робинсон, Германы түүхч, эрх зүйч, Берлины Их Сургуулийн профессор Отто Фридрих фон Гиркэ нарын нөлөөн дор байв. 

Гэхдээ Мерриам ердийн нэг эрдэмтэн байсангүй ээ. Тэрээр тулхтай төрийн зүтгэлтэн, улс төрч нэгэн байсан юм. Чикаго хотын засаг захиргаанд ажиллахын зэрэгцээ 1911 онд хотын даргын сонгуульд өрсөлдсөн байна. 1919 онд дахин өрсөлдсөн боловч ялалт байгуулж чадаагүй юм. Үүнээс гадна, Мерриам Уильям Ховард Тафт, Вудро Вильсон нарын үед ерөнхийлөгчийн дэргэд томоохон алба үүрэглэж байв. Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед 43 настай тэрээр ахмад цолтой холбоотны армид байлдаж байсан гэдэг. Дайны жилүүдэд олсон туршлага нь Мерриамын амьдралд томоохон нөлөөлөл үзүүлж, олон нийтийн санаа бодолд суртал ухуулга ямар ач холбогдолтойг тусгайлан судлах болжээ. 1925 онд Мерриам Америкийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна. Тэрээр 1940 онд 66 насандаа тэтгэвэрт гарч, 1953 оны нэгдүгээр сарын 8 нд Мэрилэнд муж улсын Роквилл хотноо Хиллтоп эмнэлэгт 79 насандаа ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ.

Юуны түрүүнд, Чарльз Мерриамыг улс төрийн судалгаан дахь бихевиорист урсгалыг үндэслэгч хэмээн зүй ёсоор үздэг. 1923-1940 он хүртэлх 17 жилийн хугацаанд Чикаго Их Сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны тэнхимийг удирдахдаа Мерриам улс төрийн эрх мэдэл, ардчилал, Америкийн нам, намын тогтолцоо, улс төрийн хошуучлал, улс төрийн шинжлэх ухааны арга зүйн сэдвээр 80 орчим бүтээл туурвиснаас “Нийгмийн шинжлэх ухаан дахь Колумбын судалгаа” (1900 он), “Руссогоос хойших үеийн бүрэн эрхт байдлын онолын түүх” (1900 он), “Америкийн улс төрийн онолын түүх” (1903 он), “Чикаго хотын орлого, хөрөнгө оруулалтын талаарх судалгаа”  (1906 он),  “Анхан шатны сонгуулиуд: Хууль тогтоох хурлын анхан шатны сонгууль, хандлага, түүхийн талаарх судалгаа” (1908 он),  “Америк улс төрийн үзэл санаа: Америкийн улс төрийн сэтгэлгээний хөгжил, 1865-1917 он” (1920 он), “Америкийн намын тогтолцоо” (1922 он, Х. Госнеллтэй хамтран), “Улс төрийн шинэ судлагдахуун” (1925 он), “Америкийн дөрвөн намын хошуучлагчид” (1926 он), “Иргэн төлөвших үйл явц: Иргэний сургалтын аргын харьцуулсан шинжилгээ” (1931 он), “Улс төрийн эрх мэдэл: Бүтэц, үйл ажиллагааны хүрээ” (1934 он), “АНУ дахь иргэний боловсрол” (1934 он), “Нийгмийн өөрчлөлт дэх улс төрийн үүрэг” (1936 он), “Шинэ ардчилал, шинэ деспотизм” (1939 он), “Ардчилал гэж юу вэ?” (1941 он), “Төр ба хувийн хэвшил” (1944 он), “Тогтолцоот улс төр” (1947 он),  “Эрх мэдлийн судалгаа” (Хоралд Лассуэлл, Томас Смит нартай хамтарсан 1950 он), “АНУ-ын засгийн газар: Үйлдэлжсэн ардчилал” (Хүү Робэрт Эдвард Мерриамтай хамтарсан 1954 он) зэрэг зохиолыг онцгойлон дурдаж болох байна.

Мерриамын үзсэнээр, улс төр бол рационал үйл ажиллагааны хүрээ юм. Улс төр дахь рационал шинжийг тогтвортой хадгалахын тулд үндсэн субьект нь материаллаг эрх ашгаа чухалчилсан эдийн засгийн хүн байх ёстой. Ингэсэн тохиолдолд улс төрийн үйл явц өөрөө улс төрийн ангиуд үзэл суртал, үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө бараа, бүтээгдэхүүний хэлбэрээр арилжих, сонгогчид таалагдсан бараа, бүтээгдэхүүнээ сонгож саналаа өгдөг зах зээлийн зарчимд суурилдаг байна. Эндээс үзэхэд бихевиорист хандлагад улс төрийн эрх мэдлийг хүмүүсийн нэг хэсэг нь захирдаг, нөгөө хэсэг нь захирагддаг зан үйлийн онцгой хэв шинж хэмээн ойлгож байсан нь харагдаж байна. Улс төрийн хүрээнд амжилт олох, идэвхтэй байх гол үүдлэг нь эрх мэдэл хүсэмжлэх явдал гэдгийг Мерриам онцлон тэмдэглэжээ. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн үйл явц гэдэг хүчтэй нэг нь ялж, хүчгүй нь ялагдаж байх эрх мэдэл хүсэмжилсэн хувь хүмүүсийн тэмцлийн талбар юм. Эдгээрийн хооронд тэнцвэрт байдлыг бий болгоход улс төрийн тогтолцооны гол зорилго оршино.

Гэхдээ Мерриам өмнөх судлаачдаас ялгаатай нь, ардчиллын үндсэн шинж засаг төрийн удирдлагаа сонгуулийн зарчмаар томилдог байх явдал биш. Хамгийн гол нь, үр ашигтай, шинжлэх ухаанч зарчимд суурилсан төрийн удирдлагын арга барилтай байхад оршино гэж үзсэн. Ийм арга барилыг бий болгохын тулд юуны түрүүнд, улс төрийн үйл байдлыг судлах хэрэгтэй. Иймээс улс төрийн шинжлэх ухааны гол зорилго нь асуулга, туршилт гэх мэт нарийн аргад тулгуурлан улс төрийн үйл байдлын талаар тодорхой, обьектив мэдлэг бүтээхэд оршино. Мерриам улс төрийн судалгаанд верификацийн зарчмыг чухалчилан үзсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн судалгаа шинжлэх ухаанч байхын гол шалгуур нь туршлагаар батлагдсан байх явдал мөн.

Эх сурвалжийн жагсаалт

Almond, G. A. (2002). Ventures in Political Science: Narratives and Reflections. London Boulder : Lynne Reinner Publishers.

Merriam, D. C. (1953, January 9). Noted Educator. New York Times.

Цэнд-Аюуш, Г. (2016). Өрнийн улс төрийн сэтгэлгээний түүхэн тойм, Дэд дэвтэр. Улаанбаатар хот: "Эдо Паблишинг" ХХК.

МОНГОЛЧИЛГО ХИЙСЭН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР 

УЛС ТӨР СУДЛААЧ ЖОВАННИ САРТОРИ

Хүн төрөлхтөний хувьд XX зуун хөгжил, дэвшил, техник, технологийн үсрэнгүй өөрчлөлтийн зуун байв. Үүнийгээ дагаад шинжлэх ухааны салбарт олон шинэ мэдлэгийн төрөл үүсч бүрэлдсэн юм. Эдгээрийн нэг нь улс төрийн шинжлэх ухаан болно. Улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжлийн “амьд домог”, улс төрийн судалгаа, шинжилгээний Флорэнцийн дэг сургуулийн томоохон төлөөлөгч нь Италийн хайв эрдэмтэн, цолгорсон судлаач Жованни Сартори (Giovanni Sartori; Джованни Сартори) билээ.

Өдгөө 92 настай, Италийн өдөр тутмын “Өчигдөрийн мэдээ” ( Il Corriere della Sera; Evening Courier; Вечерний вестник) сонины ерөнхий шүүдэглэгч Сартори 1924 оны тавдугаар сарын 13 нд Флорэнц хотноо Дантэ Сартори, Эмили Квэнтини нарын гэрт мэндэлжээ. Төрөлх хотноо гимнази дүүргээд 1942 оны зургаадугаар сард Флорэнцийн Их Сургуулийн харьяа Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны “Чезариа Алфиэри” Сургууль (Scuola di Scienze politiche "Cesare Alfieri";  School of Political Science ‘’Cesare Alfieri’’; Факультет Политологии “Чезаре Альфьери”)-д элсэн суралцсан байна. 1946 онд Их Сургуулийн улс төр судлалын салбарыг дүүргээд 1950-1956 онуудад хожуу үеийн философийн түүхээр Их Сургуульдаа багшлах болжээ. Ялдарт нь, 1954 онд орчин үеийн философийн чиглэлээр докторын зэрэг горилсон байна. 1956 оноос улс төрийн шинжлэх ухаанаар Флорэнцийн Их Сургуульд багшлах болсон юм. 1966-1976 онуудад Флорэнцийн Их Сургуулийн дэргэдэх Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн захирал, 1969-1971 онуудад тус сургуулийн улс төрийн шинжлэх ухааны факультетын деканаар томилогдон ажиллаж байв.

1976-1979 онуудад Стэнфордын Их Сургуульд, 1979-1994 онуудад Колумбын Их Сургуульд тус тус багшилсан. 1971 оноос Италийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Сэтгүүл (Rivista Italiana di Scienza Politica; Italian Political Science Review; Итальянский Политологический Обзор)-ийг эрхлэн гаргах болж, 2003 он хүртэл захиралаар нь ажиллажээ. Харин уг сэтгүүлийг 2004 онд Италийн Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Нийгэмлэг (Societa Italiana di Scienza Politica; Italian Society of Political Science; Итальянское Общество Политических Наук)-т шилжүүлсэн байна. 

1975 онд Америкийн Урлаг, Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүнээр сонгогдсон Сартори 1992 онд Генуи Их Сургуулийн, 1994 онд Жоржтауны Их Сургуулийн, 1997 онд Гвадалахар Их Сургуулийн, 1998 онд Буэнос-Айрэс Их Сургуулийн, 2001 онд Мадрид болон Бухарестын Их Сургуулийн, 2005 онд Афин болон Урбино Их Сургуулийн, 2007 онд Мехикогийн Их Сургуулийн хүндэт доктор цол хүртсэн юм.

Жованни Сарторийн түүхэн гавьяа нь Итали улсад улс төрийн шинжлэх ухаан үүсч хөгжихөд Гаэтона Моска, Вилфрэдо Парэто, Робэрт Михельс, Антонио Грамши, Норбэрто Бобио, Анжэло Панэбианко нарын нэрт эрдэмтдийн нэгэн адил томоохон нөлөө үзүүлсэнд оршино. Тиймдээ ч 1971 онд бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгчөөс урлаг, боловсролын салбарын хүндэт гавьяаны одон, 2005 онд нийгмийн судалгааны салбар дахь Нобэлийн шагнал гэж тооцогддог Астурын Ханхүүгийн Нэрэмжит шагнал (Premio Principle delle Asturie; Princess of Asturias Awards; Премия Астурийской Принцессы), 2009 онд Олон Улсын Улс Төрийн Шинжлэх Ухааны Холбооноос Карл Дойчийн нэрэмжит шагнал, 2013 онд Исайя Берлины нэрэмжит шагнал, 2014 онд Бэрнардо О’Хиггинсийн Их Загалмай одон тус тус хүртжээ.

Нам, намын тогтолцоо, ардчилал, үндсэн хуульт байгуулал, ардчиллын нөхцөл дэх улс төрийн зан үйл, философийн сэдвээр Сартори нийтдээ 40 орчим томоохон хэмжээний бүтээл туурвисан бөгөөд тэдгээрээс олонх нь гадаадын хэлнээ хөрвүүлэгдсэн байна. Улс төрийн сэдвээр бичсэн “Нам, намын тогтолцооны шинжилгээ” (1976 он), “Улс төрийн намын онол ба Италийн туршлага” (1982 он), “Ардчиллын онолыг нягтлан үзэхүй” (1987 он), “Улс төрийн онолын үндсүүд” (1987 он), “Ардчилсан онол. Улс төрийн бодлогын онолын бүрдлүүд”  (1990 он), “Ардчилал” (1998 он), “Харьцуулсан үндсэн хуульт байгуулал: Бүтэц, үйл ажиллагаа, үр ашгийн судалгаа” (1994 он), “Ардчилал гучин орны жишээн дээр” (2008 он), “Хаашаа уралдана вэ: Манай нийгмийг сүйрэлд хүргэж буй арван зүйл” (2015 он) зэрэг зохиолуудыг дурдаж болох байна.

Улс төрийн хувьд Сартори дараах санааг хөгжүүлсэн. Моска, Парэто, Михельс, Лассуэлл нарын үзэл санааг бататган хөгжүүлж нийгэм удирдагч цөөнх, удирдуулагч олонх гэсэн хоёр давхаргаас тогтох нь зүй гэж сургасан. Харин дээрх эрдэмтдээс ялгаатай нь, удирдагч цөөнхөө Сартори “хяналтыг хэрэгжүүлэгч бүлэг” хэмээн тодорхойлжээ. Өөр хоорондоо өрсөлдөх хяналтыг хэрэгжүүлэгч бүлгийн сонгуульт полиархи засгийг ардчилал хэмээсэн байна. Ардчилал бол “тогтсон төвгүй эрх мэдлийн хэлбэр” болох “давхараажсан засаглал” юм. Үүгээрээ эртний Грек-Римийн шууд ардчиллаас өнөөгийн ардчилал ялгаатай. Сонгуульт полиархи засаг буюу ардчиллын төлөөллийн чанар дараах хоёр шинжээр баталгааждаг байна. Үүнд:

·         Олон түмнээс ирж буй шаардлагад хариу үзүүлдэг байх:

·         Үйл ажиллагааныхаа төлөө хариуцлага хүлээдэг байх гэсэн хоёр зүйл орно.

Гэхдээ нийгмийн доороос гарч буй шаардлагад хяналтыг хэрэгжүүлэгч бүлэг хэтэрхий зөөлөн хандвал хариуцлага хүлээх чадвараа алддаг болохыг Сартори онцолсон байна. XX зууны эцэст хүн төрөлхтөн улс төрөөс дайжих хандлагад улам бүр автах болсныг Сартори 1. Сонгогч иргэд, улс төрчдийн хоорондын итгэлцлийн харилцаа суларсан: 2. Телевизийн нөлөө өссөн нь мэдээллийн урсгал хумигдах, улс төрийн оролцоо багасах, цэнгээнт улс төрийн үүрэг өсөн нэмэгдэхэд хүргэсэн: 3. Үзэл суртлын нөлөө багассан: 4. Улс төрийн авилга нэмэгдсэн гэсэн дөрвөн зүйлтэй холбон тайлбарлажээ. Энэ нөхцөлд улс төрийн эрх мэдлийн хэрэгжилтийг хангах, хяналтыг хэрэгжүүлэгч бүлгийн үйл ажиллагааг журамлах гол арга хэрэгсэл нь үндсэн хууль болдог байна. Иймээс орчин үеийн ардчиллын нөхцөлд үндсэн хуулийн ач холбогдол өсөн нэмэгдэж байгааг Сартори онцолсон. Үүний зэрэгцээ, уг үзэгдлийг “үндсэн хуулийн графомани” хэмээн нэрлэжээ. Сарторийн үзсэнээр, үндсэн хууль нийгмийн амьдралын бүх хүрээг зохицуулах албагүй. Зөвхөн улс төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хэрэгжилттэй холбоотой харилцааг зохицуулах ёстой. Хэрэв үндсэн хууль нийгмийн амьдралын бүх хүрээг зохицуулж эхэлбэл улс орон сүйрэлд хүрдэгийг Сартори гярхай ажигласан байна. Үндсэн хууль бол тодорхой үр дүн олж авахад чиглэгдсэн хөдөлгөгч хүч мөн. Өөрөөр хэлбэл, ял шийтгэл, шагнал урамшуулах гэх үүдлэг дээр тулгуурлан төрийн зохион байгуулалтын бүтцийг бий болгож, үйл ажиллагааг төлөвлөх журам болно. Удирдлагын чиг үүргийг үл тоомсорлох нь төрийн тогтолцоог сулруулдаг муу үр дагавартай.

Орчин үеийн ардчиллын суурь шинж намын тогтолцоогоор дамжин илэрдэг. Үүнтэй холбоотойгоор нэг намт, ноёрхогч намт, зонхилогч намт, энгийн олон намт, хэт олон намт, олон тулгуурт намын, сарнимал намт гэх намын тогтолцооны хэлбэрүүдийг гаргасан.

МОНГОЛЧИЛСОН: ЭТҮГЭН ИХ СУРГУУЛИЙН БАГШ, УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ《ᠲᠥᠷᠦ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠱᠠᠰᠢᠳᠠᠷ》

ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠦᠴᠢᠯ

ᠠᠩᠭᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠦᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨᠲᠠᠨ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠣᠨᠣᠯᠴᠢ ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ ᠡᠮᠦᠨᠡᠬᠢ ᠪᠢᠴᠢᠪᠦᠷᠢ ᠳᠦ ᠦᠭᠦᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠲᠣᠮᠠᠰ ᠬᠣᠪᠪᠰ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠳᠡᠯᠡᠬᠡᠢ ᠶᠢᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠪᠣᠯᠤᠨ ᠭᠦᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠵᠦᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯᠭᠡᠨ ᠦ ᠲᠡᠦᠬᠡᠨ ᠳᠦ ᠬᠦᠨᠳᠦ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠷᠢ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢ ᠡᠵᠡᠯᠡᠳᠡᠭ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠪᠢᠯᠡ᠃ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠡᠷ ᠬᠣᠪᠪᠰ ᠲᠠᠢ ᠪᠠᠷᠤᠭ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠴᠠᠭ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠳᠦ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠵᠠᠷᠴᠢᠮ ᠤᠨ ᠵᠥᠷᠢᠭᠦᠦ ᠲᠡᠢ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠬᠥᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠵᠦ᠂ ᠯᠢᠪᠧᠷᠠᠯ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯᠭᠡᠨ ᠦ ᠳᠡᠭ᠂ ᠤᠷᠤᠰᠬᠠᠯ ᠢ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠦᠨᠡᠯᠡᠵᠦ ᠪᠠᠷᠠᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠬᠤᠪᠢ ᠨᠡᠮᠡᠷᠢ ᠣᠷᠣᠭᠤᠯᠵᠠᠢ᠃ ᠡᠨᠡ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠤ ᠨᠣᠪᠣᠭᠣᠷᠣᠳ᠋ ᠍ ᠤᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠶᠡᠬᠡ ᠰᠤᠷᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠫᠷᠣᠹᠧᠰᠰᠣᠷ ᠮ᠃ ᠠ᠃ ᠸᠠᠰᠢᠯᠢᠺ᠂ ᠮ᠃ ᠰ᠃ ᠸᠧᠷᠰᠢᠨᠢᠨ᠂ ᠫᠷᠢᠨᠰᠲ᠋ᠣᠨ ᠤ ᠶᠡᠬᠡ ᠰᠤᠷᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠫᠷᠣᠹᠧᠰᠰᠣᠷ ᠨᠡᠩᠰᠢ ᠵ᠃ ᠬᠢᠷᠰᠢᠮᠡᠨᠡᠨ ᠲᠡᠷᠢᠭᠦᠲᠡᠢ ᠣᠯᠠᠨ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠭᠠᠴᠢᠳ ᠯᠣᠺᠺ ᠠᠪᠤᠭᠠᠢ ᠶᠢ ᠯᠢᠪᠧᠷᠡᠯᠢᠰᠮ ᠢ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠡᠭᠴᠢ (М. А. Василик & М. С. Вершинин, 2000, хууд. 814; Hirschmann, 2009, хууд. 79) ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠴᠣᠬᠣᠨ ᠲᠡᠮᠳᠡᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠶᠤᠮ᠃

ᠠᠩᠭᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠤᠷᠭᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠵᠢᠭᠦᠯᠦᠭᠴᠢ᠂ ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠭᠠᠴᠢ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠹᠢᠯᠣᠰᠣᠹᠢᠴᠢ ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ (John Locke; Джон Локк) 1632 ᠣᠨ ᠤ ᠨᠠᠶᠢᠮᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ 29 ᠨᠳ ᠠᠩᠭᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠤᠮᠡᠷᠰᠡᠲ ᠭᠦᠩᠯᠢᠭ ᠲᠦ ᠪᠷᠢᠰᠲ᠋ᠣᠯ ᠬᠣᠲᠠ ᠠᠴᠠ 12 ᠮᠢᠯ ᠦᠨ ᠵᠠᠶᠢᠲᠠᠢ ᠤᠷᠤᠰᠢᠬᠤ ᠷᠢᠩᠲ᠋ᠣᠨ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠨ ᠳᠤ ᠫᠦᠷᠢᠲ᠋ᠠᠨ ᠰᠢᠲᠦᠯᠭᠡᠲᠡᠨ᠂ I ᠺᠠᠷᠠᠯ ᠤᠨ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ ᠪᠣᠰᠤᠭᠰᠠᠨ ᠫᠠᠷᠯᠠᠮᠧᠨᠲ ᠤᠨ ᠠᠷᠮᠢ ᠶᠢᠨ ᠠᠬᠠᠮᠠᠳ ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ᠂ ᠠᠩᠨᠡᠰ ᠺ ᠢᠶᠡᠨᠨᠢ ᠨᠠᠷ ᠤᠨ ᠭᠡᠷ ᠲᠦ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠵᠡᠢ᠃ ᠡᠬᠡ ᠨᠢ ᠬᠦᠦᠭᠡᠭᠡ ᠨᠢᠯᠬ᠎ᠠ ᠳᠤ ᠪᠡᠶ᠎ᠡ ᠪᠠᠷᠠᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠯᠠ ᠭᠡᠷ ᠪᠦᠯᠢ ᠪᠡᠷ ᠢᠶᠡᠨ ᠪᠷᠢᠰᠲ᠋ᠣᠯ ᠬᠣᠲᠠ ᠠᠴᠠ 7 ᠮᠢᠯ ᠦᠨ ᠵᠠᠢ ᠳᠤ ᠤᠷᠤᠰᠢᠬᠤ ᠫᠡᠨᠰᠹᠣᠷ ᠲᠤ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠨ ᠳᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠨ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ 1646 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠵᠥᠪᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠳᠠᠭᠠᠤ 14 ᠨᠠᠰᠤᠲᠠᠢ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠨᠡᠶᠢᠲᠡ ᠶᠢᠨ ᠲᠠᠩᠬᠠᠮ ᠤᠨ ᠭᠡᠰᠢᠭᠦᠨ ᠠᠯᠧᠺᠰᠠᠨᠳᠠᠷ ᠫᠣᠫᠦᠭᠡᠮ ᠦᠨ ᠳᠡᠮᠵᠢᠯᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠪᠡᠷ ᠯᠣᠨᠳᠣᠨ ᠬᠣᠲᠣᠩ ᠢᠶᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠷᠢᠯᠠᠬᠤ ᠸᠧᠰᠲ᠋ᠮᠢᠨᠰᠲ᠋ᠧᠷ ᠦᠨ ᠰᠤᠷᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠳᠤ ᠡᠯᠰᠡᠨ ᠣᠷᠣᠵᠠᠢ᠃ ᠬᠢᠴᠢᠶᠡᠩᠭᠦᠢ ᠰᠤᠷᠤᠭᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠤᠴᠢᠷ 1652 ᠣᠨ ᠠᠴᠠ ᠣᠺᠰᠹᠣᠷᠳ᠋ ᠤᠨ ᠶᠡᠬᠡ ᠰᠤᠷᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠳᠤ ᠳᠡᠪᠰᠢᠨ ᠰᠤᠷᠤᠯᠴᠠᠵᠤ᠂ 1656 ᠣᠨ ᠤ ᠬᠣᠶᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ ᠳᠤ ᠤᠷᠠᠯᠢᠭ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠯ ᠢᠶᠠᠷ ᠪᠠᠺᠠᠯᠠᠪᠠᠷ᠂ 1658 ᠣᠨ ᠤ ᠵᠢᠷᠭᠤᠭᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ ᠳᠤ ᠮᠠᠭᠢᠰᠲ᠋ᠷ ᠤᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠲᠤᠰ ᠲᠤᠰ ᠬᠦᠷᠢᠲᠦᠵᠡᠢ᠃ ᠮᠥᠨ 1675 ᠣᠨ ᠤ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠡᠷ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ ᠳᠤ ᠠᠨᠠᠭᠠᠬᠤ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠪᠠᠺᠠᠯᠠᠪᠠᠷ ᠤᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠵᠠᠢ᠃

1667 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠬᠣᠵᠢᠮ ᠢᠶᠠᠨ ᠱᠧᠹᠲ᠋ᠰᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠦᠩᠲᠡᠨ ᠭᠡᠭᠳᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠯᠣᠷ ᠲᠤ ᠡᠩᠲᠣᠨᠢ ᠡᠰᠢᠯ ᠺᠦ᠋ᠫᠧᠷ ᠤᠨ ᠬᠦᠰᠡᠯᠲᠡ ᠶᠢᠨ ᠳᠠᠭᠠᠤ ᠭᠡᠷ ᠪᠦᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠡᠮᠴᠢ᠂ ᠬᠡᠦ ᠶᠢᠨ ᠬᠢ ᠨᠢ ᠬᠦᠮᠦᠵᠢᠭᠦᠯᠦᠭᠴᠢ ᠪᠠᠭᠰᠢ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠠᠵᠢᠯ ᠢ ᠡᠭᠦᠷᠭᠡᠯᠡᠵᠦ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠳᠤ ᠢᠳᠡᠪᠬᠢᠲᠡᠢ ᠣᠷᠣᠯᠴᠠᠵᠤ ᠡᠬᠢᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠣᠯᠠᠨ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠭᠠᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠲᠡᠮᠳᠡᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠢᠶᠡᠷ᠂ ᠡᠨᠡ ᠦᠢᠯᠡ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠳᠤ ᠠᠰᠤᠷᠤ ᠲᠣᠮᠣ ᠨᠥᠯᠥᠭᠡᠯᠡᠯ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ (Urmila Sharma & S. K. Sharma, 2006, хууд. 440; W. Julian Korab-Karpowicz , 2010, хууд. 291)᠃

1668 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠬᠠᠲᠤᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ ᠦᠨ ᠭᠡᠰᠢᠭᠦᠨ᠂ 1669 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠲᠤᠰ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ ᠦᠨ ᠵᠥᠪᠯᠡᠯ ᠦᠨ ᠭᠡᠰᠢᠭᠦᠨ ᠢᠶᠡᠷ ᠰᠣᠩᠭᠣᠭᠳᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠨᠢᠭᠡ ᠰᠣᠨᠢᠷᠬᠠᠯᠲᠠᠢ ᠵᠦᠢᠯ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ ᠨᠢ ᠯᠣᠷ ᠲᠤ ᠡᠰᠢᠯᠢᠭ ᠤᠨ ᠰᠠᠨᠠᠯ ᠪᠣᠯᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠳᠠᠭᠠᠤ ᠺᠠᠷᠣᠯᠢᠨ ᠮᠤᠵᠢ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠬᠤ ᠠᠵᠢᠯ ᠳᠤ ᠭᠠᠷ᠂ ᠪᠡᠶ᠎ᠡ ᠣᠷᠣᠯᠴᠠᠭᠰᠠᠨ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃ 1672-1679 ᠣᠨ ᠨᠤᠭᠤᠳ ᠲᠤ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠥᠨᠳᠥᠷ᠂ ᠬᠠᠷᠢᠭᠤᠴᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠠᠯᠪᠠ ᠬᠠᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠭᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠱᠧᠹᠲ᠋ᠰᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠦᠩᠲᠡᠨ ᠦ ᠦᠢᠯᠡ ᠠᠵᠢᠯᠯᠠᠭᠠᠨ ᠠᠴᠠ ᠯᠣᠺᠺ ᠤᠨ ᠬᠤᠪᠢ ᠵᠠᠶᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠦᠬᠦᠯᠢ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠴᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠢ ᠳᠤᠷᠠᠳᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠥᠩᠭᠡᠷᠡᠴᠢ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠢᠯᠡ᠃ 1675 ᠣᠨ ᠤ ᠰᠡᠭᠦᠯᠡᠷ ᠡᠷᠡᠭᠦᠯ ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠶᠢᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠨᠢ ᠢᠯᠡᠳᠳᠡ ᠮᠠᠭᠤᠳᠠᠵᠤ᠂ 1679 ᠣᠨ ᠬᠦᠷᠲᠡᠯ᠎ᠡ ᠹᠷᠠᠨᠼᠢ ᠳᠤ ᠡᠮᠴᠢᠯᠡᠭᠦᠯᠦᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ᠃

1683 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠢᠪᠡᠭᠡᠨ ᠲᠡᠳᠬᠦᠭᠴᠢ ᠭᠦᠩᠲᠡᠨ ᠦ ᠬᠠᠮᠲᠤ ᠪᠠᠷ ᠬᠣᠯᠯᠠᠨ᠋ᠳ᠋ ᠷᠤ ᠴᠠᠭᠠᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠥᠭᠡᠳ 1688 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠡᠬᠡ ᠣᠷᠣᠨ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠡᠷᠭᠢᠨ ᠢᠷᠡᠵᠡᠢ᠃ ᠠᠩᠭᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠰᠢᠷᠡᠭᠡᠨ ᠳᠦ ᠵᠠᠯᠠᠷᠠᠭᠰᠠᠨ ᠸᠢᠯᠢᠭᠡᠯᠮ ᠣᠷᠠᠨᠰᠺ ᠦ ᠨᠠᠷ ᠤᠨ ᠢᠵᠠᠭᠤᠷᠲᠠᠨ ᠨᠤᠭᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠣᠶᠢᠷ᠎ᠠ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠤᠴᠢᠷ 1690 ᠊ᠭᠡᠳ ᠣᠨ ᠠᠴᠠ ᠯᠣᠺᠺ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠠᠵᠢᠯ ᠤᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ ᠰᠢᠨᠵᠢᠯᠡᠬᠦ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ᠂ ᠤᠷᠠᠯᠢᠭ᠂ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠰᠣᠨᠢᠷᠬᠠᠬᠤ ᠪᠣᠯᠵᠤ᠂ ᠣᠯᠠᠨ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠪᠦᠲᠦᠭᠡᠯ ᠲᠤᠭᠤᠷᠪᠢᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠨᠢᠭᠡ ᠨᠢ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠡᠮᠵᠢᠶ᠎ᠡ ᠦᠭᠡᠢ ᠡᠷᠬᠡᠲᠦ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠤᠨ ᠦᠵᠡᠯ ᠢ ᠳᠠᠷᠬᠠᠯᠠᠨ ᠬᠥᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠵᠦ ᠠᠰᠠᠨ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ ᠦᠨ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ ᠢ ᠰᠢᠭᠦᠮᠵᠢᠯᠡᠭᠰᠡᠨ《ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠱᠠᠰᠢᠳᠠᠷ᠄ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠳᠠᠭᠠᠯᠳᠤᠭᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠤᠷᠮᠠᠭ ᠵᠠᠷᠴᠢᠮ᠂ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠡᠯ ᠢ ᠨᠢᠭᠲᠠᠯᠠᠨ ᠰᠤᠳᠤᠯᠵᠤ᠂ ᠨᠢᠴᠤᠭᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠦᠨ ᠴᠤᠬᠤᠮ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ᠂ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ᠂ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠲᠠᠯᠠᠭᠠᠷᠬᠢ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠦᠭᠦᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠡᠰ ᠢᠶᠡᠨ》(Two Treatises of Civil Government; Два трактата о государственном /или гражданском/ правлении) (John Locke, 1698, хуудсд. 1-358) ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃

ᠯᠢᠪᠧᠷᠠᠯ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯᠭᠡᠨ ᠦ ᠲᠣᠮᠣᠬᠠᠨ ᠲᠥᠯᠥᠭᠡᠯᠡᠭᠴᠢ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠳᠡᠪᠰᠢᠯᠲᠡᠲᠦ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠳᠡᠪᠵᠢᠭᠡᠭᠴᠢ ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ 1704 ᠣᠨ ᠤ ᠠᠷᠪᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠰᠠᠷ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ 28 ᠨᠳ ᠯᠣᠨᠳᠣᠨ ᠬᠣᠲᠠ ᠶᠢᠨ ᠣᠶᠢᠷᠠᠯᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠣᠲᠣᠰ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠨ ᠳᠤ ᠬᠠᠮᠲᠤᠷᠠᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠭᠴᠢ ᠬᠠᠲᠤᠭᠲᠠᠢ ᠳᠡᠮᠡᠷᠧᠰ ᠮᠥᠰᠢᠮ ᠦᠨ ᠭᠡᠷ ᠲᠦ ᠪᠠᠭᠲᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠡᠪᠡᠳᠴᠢᠨ ᠦ ᠤᠯᠠᠮ ᠠᠴᠠ 72 ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠶᠢᠨ ᠮᠥᠩᠬᠡ ᠪᠤᠰᠤ ᠶᠢ ᠦᠵᠡᠭᠦᠯᠵᠡᠢ᠃ ᠯᠣᠺᠺ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠬᠡᠵᠢᠶ᠎ᠡ ᠴᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠲᠡᠢ ᠤᠷᠤᠭᠯᠠᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠦᠭᠡᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠭᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠣᠷᠣᠰᠢᠭᠤᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠬᠥᠰᠢᠭᠡᠨ ᠳᠦ «ᠵᠠᠮ ᠤᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠲᠠ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠬᠡᠯ ᠦᠵᠡᠭᠦᠯᠦᠨ᠎ᠡ ᠦᠦ᠄ ᠡᠨᠳᠡ ᠵᠣᠩ ᠯᠣᠺᠺ ᠨᠣᠶᠢᠷᠰᠤᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠲᠠ ᠶᠠᠭᠤᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠤᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠠᠰᠠᠭᠤᠪᠠᠯ ᠶᠠᠳᠠᠭᠤ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠢᠶᠠᠨ ᠮᠡᠳᠡᠯᠭᠡ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠰᠢᠮᠡᠳᠴᠦ᠂ ᠦᠨᠡᠨ ᠢ ᠣᠯᠬᠤ ᠳᠤ ᠵᠣᠷᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠠᠷᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠷᠬᠢᠮ ᠲᠠ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠪᠦᠲᠦᠭᠡᠯ ᠡᠴᠡ ᠡᠨᠡ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠢ ᠬᠠᠷᠠᠵᠤ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ» (Wikipedia, 2016; American History, 2016) ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠰᠡᠶᠢᠯᠦᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠠᠵᠤ᠃

ᠳᠡᠯᠭᠡᠷᠡᠭᠦᠯᠦᠨ ᠥᠭᠥᠯᠡᠬᠦ ᠳᠦ᠂ ᠡᠮᠦᠨ᠎ᠡ ᠳᠤᠷᠠᠳᠤᠭᠰᠠᠨ ᠯᠣᠺᠺ ᠤᠨ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠳᠡᠪᠲᠡᠷ᠂ 36 ᠪᠦᠯᠦᠭ ᠡᠴᠡ ᠪᠥᠷᠢᠳᠬᠦ 《ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠱᠠᠰᠢᠳᠠᠷ》 ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭᠳᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠠᠩᠭᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠣᠨᠣᠯᠴᠢ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ ᠦᠨ 1680 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠨᠡᠶᠢᠲᠡᠯᠡᠭᠦᠯᠦᠭᠰᠡᠨ 《ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡᠲᠦ ᠶᠣᠰᠣ; ᠠᠷᠠᠳ ᠲᠦᠮᠡᠨ ᠦ ᠡᠭᠦᠰᠦᠮᠡᠯ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠡᠰᠡᠷᠭᠦᠴᠡᠵᠦ᠂ ᠬᠠᠭᠠᠳ ᠤᠨ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤᠢ》 (Patriarcha; a Defence of the Natural Power of Kings against the Unnatural Liberty of the People; Патриарх; Защита естественной власти королей против неестественной свободы народа) ᠭᠡᠬᠦ ᠪᠦᠲᠦᠭᠡᠯ ᠲᠣᠮᠣᠬᠠᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠴᠡ ᠶᠢ ᠦᠵᠡᠭᠦᠯᠵᠡᠢ. 《ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠱᠠᠰᠢᠳᠠᠷ》 ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠢ ᠲᠤᠭᠤᠷᠪᠢᠬᠤ ᠳᠤ ᠯᠣᠺᠺ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠤᠨ ᠢᠶᠠᠨ ᠠᠷᠪᠠ ᠣᠷᠴᠢᠮ ᠵᠢᠯ ᠢ (1679-1689 ᠣᠨ) ᠵᠣᠷᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠭᠠᠴᠢᠳ ᠦᠵᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠶᠢᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠠᠳᠠᠮ ᠳᠤ ᠰᠣᠶᠣᠷᠬᠠᠵᠤ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠡᠴᠡ ᠤᠯᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠵᠤ ᠬᠥᠭᠵᠢᠭᠰᠡᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠬᠤᠪᠢᠶᠠᠭᠳᠠᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠮᠥᠨᠥᠬᠡᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ ᠳᠡᠪᠰᠢᠭᠦᠯᠵᠡᠢ᠃ ᠡᠭᠦᠨ ᠲᠡᠢ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭᠠᠲᠠᠢ ᠪᠠᠷ᠂ ᠯᠣᠺᠺ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠡᠷ ᠳᠡᠪᠲᠡᠷ ᠢ 《ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠳᠠᠭᠠᠯᠳᠤᠭᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠤᠷᠮᠠᠭ ᠵᠠᠷᠴᠢᠮ᠂ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠡᠯ ᠢ ᠨᠢᠭᠲᠠᠯᠠᠨ ᠰᠤᠳᠤᠯᠵᠤ᠂ ᠨᠢᠴᠤᠭᠠᠬᠤᠢ》 ᠭᠡᠵᠦ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠣᠯ ᠬᠣᠶᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠳᠡᠪᠲᠡᠷ ᠢᠶᠡᠨ 《ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠦᠨ ᠴᠤᠬᠤᠮ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ᠂ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ᠂ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠲᠠᠯᠠᠭᠠᠷᠬᠢ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ》(Локк, 2014, хууд. V) ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠣᠨᠣᠴᠢᠯᠠᠵᠠᠢ᠃

ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠶᠢ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠦᠵᠡᠯ ᠦᠨ ᠬᠤᠪᠢ ᠳᠤ ᠯᠣᠺᠺ ᠰᠧᠨᠰᠤᠸᠠᠯᠢᠰᠮ (ᠹᠷᠠᠨᠼᠢ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ sensualisme᠂ ᠯᠠᠲ᠋ᠢᠨ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ sensus ᠪᠤᠶᠤ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ᠂ ᠮᠡᠳᠡᠷᠡᠬᠦᠢ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠭᠠᠷᠤᠯᠲᠠᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠶᠢᠨ ᠠᠴᠢ ᠪᠠᠷ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠣᠷᠣᠰᠢᠨ᠎ᠠ᠂ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠯ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠦᠭᠡᠢ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠵᠡᠯ)᠂ ᠡᠮᠫᠢᠷᠢᠰᠮ (ᠭᠧᠷᠧᠭ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ έμπειρία ᠪᠤᠶᠤ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠲᠡᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠪᠣᠯ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ᠂ ᠦᠵᠡᠭᠳᠡᠯ ᠢ ᠪᠣᠳᠠᠲᠠᠢ ᠪᠠᠷ ᠲᠠᠨᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠴᠣᠷ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠰᠢᠯᠭᠠᠷᠠᠭᠰᠠᠨ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠮᠥᠨ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠵᠡᠯ) ᠳᠠᠪᠠᠮᠠᠭᠠᠶᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠢᠳᠧᠠᠯᠢᠰᠲ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠬᠥᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠵᠡᠢ᠃ ᠤᠭᠲᠤᠭ᠎ᠠ ᠪᠣᠯ ᠯᠣᠺᠺ ᠰᠣᠯᠢᠫᠰᠢᠰᠮ (ᠯᠠᠲ᠋ᠢᠨ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ solus ᠪᠤᠶᠤ ᠴᠣᠷ ᠭᠠᠭᠴᠠ᠂ ipse ᠪᠤᠶᠤ ᠥᠪᠡᠷ ᠢᠶᠡᠨ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠮᠰᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠦᠲᠦᠭᠡᠪᠦᠷᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠬᠦᠮᠦᠨ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠤᠬᠠᠮᠰᠠᠷ ᠪᠣᠳᠠᠲᠠᠢ᠂ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ᠂ ᠦᠵᠡᠭᠳᠡᠯ ᠤᠬᠠᠮᠰᠠᠷᠲᠤ ᠣᠷᠣᠰᠢᠨ᠎ᠠ ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ) ᠍ ᠲᠤ ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ ᠣᠶᠢᠷ᠎ᠠ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ᠃

ᠦᠬᠦᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠮᠥᠩᠬᠡ ᠶᠢᠨ ᠡᠰᠡᠷ ᠡᠵᠡᠨ (God; Бог ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠲᠠᠶᠢᠯᠪᠠ) ᠣᠷᠣᠨ ᠵᠠᠢ᠂ ᠴᠠᠭ ᠬᠤᠭᠤᠴᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠢᠵᠠᠭᠠᠷ ᠲᠠᠢ ᠭᠠᠷᠠᠭ ᠣᠭᠲᠠᠷᠭᠤᠢ ᠶᠢᠨ ᠴᠥᠮ ᠰᠠᠪᠠ ᠰᠢᠮ᠎ᠡ ᠶᠢ ᠴᠦᠭᠯᠡᠵᠡᠢ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠬᠦ ᠶᠠᠪᠤᠴᠠ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠲᠣᠭᠠᠯᠠᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠰᠡᠳᠬᠢᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠢ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠳᠦ ᠰᠢᠩᠭᠡᠭᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠶᠢᠮᠦ ᠡᠴᠡ ᠡᠵᠡᠨ ᠦ ᠪᠦᠲᠦᠭᠡᠯ ᠰᠠᠪᠠ ᠰᠢᠮ᠎ᠡ ᠨᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠯᠳᠡᠷᠰᠢᠬᠤ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠰᠡᠳᠬᠢᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠲᠣᠭᠠᠯᠠᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠡᠶᠡᠲᠦ ᠶᠢᠨ ᠵᠣᠬᠢᠰᠲᠤ ᠨᠡᠶᠢᠴᠡᠯ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠯᠠᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠳᠤ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠶᠢᠨ ᠡᠰᠡᠷ ᠡᠵᠡᠨ ᠢ ᠲᠠᠨᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ᠂ ᠠᠯᠳᠠᠷᠰᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠳᠤ ᠴᠢᠨᠠᠭᠰᠢ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠣᠷᠣᠰᠢᠳᠠᠭ᠃

ᠬᠦᠩ ᠳᠦ ᠲᠥᠷᠥᠯᠬᠢ ᠶᠢᠨ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠭᠠᠳᠠᠭᠠᠳᠤ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ᠂ ᠦᠵᠡᠭᠳᠡᠯ ᠢ ᠬᠦᠷᠢᠲᠦᠨ ᠮᠡᠳᠡᠷᠡᠬᠦ ᠵᠠᠮ ᠢᠶᠠᠷ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠣᠯᠵᠤ ᠠᠪᠳᠠᠭ᠃ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠶᠢ ᠬᠡᠶᠢᠰᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠶᠠᠪᠤᠴᠠ ᠳᠤ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠬᠤ᠂ ᠬᠦᠯᠢᠶᠡᠨ ᠠᠪᠬᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠴᠢᠳᠠᠪᠤᠷᠢ ᠶᠢ ᠪᠦᠬᠦᠯᠢ ᠳᠦ ᠨᠢ᠂ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠭᠡᠨ᠎ᠡ᠃ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠷ ᠬᠡᠯᠡᠪᠡᠯ᠂ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠠᠩᠬᠠᠳᠠᠭᠴᠢ᠂ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠬᠣᠶᠠᠳᠠᠭᠴᠢ ᠶᠤᠮ᠃ ᠲᠠᠨᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦᠢ ᠶᠢᠨ ᠣᠨᠣᠯ ᠳᠤ ᠡᠭᠦᠨ ᠢ tabula rasa ᠭᠡᠵᠦ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠤᠭᠲᠤᠭ᠎ᠠ᠂ ᠠᠵᠠ ᠵᠢᠷᠭᠠᠯ ᠢ ᠬᠦᠰᠡᠮᠵᠢᠯᠡᠬᠦ᠂ ᠵᠣᠪᠠᠯᠠᠩ ᠪᠡᠷᠬᠡᠰᠢᠶᠡᠯ ᠡᠴᠡ ᠳᠠᠶᠢᠵᠢᠬᠤ ᠲᠥᠷᠥᠯᠬᠢ ᠰᠢᠨᠵᠢ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠲᠠᠢ᠃ ᠡᠶᠢᠮᠦ ᠡᠴᠡ ᠹᠢᠯᠣᠰᠣᠹᠢ ᠮᠡᠳᠡᠯᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠠᠵᠠ ᠵᠢᠷᠭᠠᠯ ᠳᠤ ᠳᠥᠲᠡᠯᠡᠬᠦ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠵᠠᠮ ᠢ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠨ ᠢᠯᠡᠷᠡᠭᠦᠯᠬᠦ ᠳᠦ ᠣᠷᠣᠰᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠳ᠋ᠦᠩᠨᠡᠨ ᠬᠡᠯᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠯᠣᠺᠺ ᠠᠪᠤᠭᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠹᠢᠯᠣᠰᠣᠹᠢ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ ᠳᠤ ᠹᠷᠠᠨᠼᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠦᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨᠲᠠᠨ ᠷ᠃ ᠳᠧᠺᠠᠷᠲ ᠤᠨ ᠨᠥᠯᠥᠭᠡ ᠬᠦᠴᠦᠲᠡᠢ ᠲᠤᠰᠠᠵᠠᠢ (Нарский, 1973) ᠃

ᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ᠂ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠰᠢᠨᠵᠢᠲᠡᠢ ᠳᠠᠷᠠᠭᠠᠬᠢ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠭᠠᠷᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠭᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠲᠥᠷᠥ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠡᠭᠦᠷᠭᠡ ᠨᠢ ᠢᠷᠭᠡᠳ ᠦᠨ ᠬᠤᠪ ᠤᠨ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠥᠩᠭᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠵᠤ᠂ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠪᠣᠳᠠᠲᠠᠢ ᠪᠠᠷ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠳᠦ ᠣᠷᠣᠰᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠯ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠲᠥᠷᠥ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠴᠢᠭ ᠡᠭᠦᠷᠭᠡ ᠶᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠴᠢᠨᠡᠭᠡᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ᠂ ᠲᠡᠳᠦᠢ ᠬᠢᠷᠢ ᠪᠡᠷ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠠᠷᠠᠳ ᠲᠦᠮᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠲᠥᠯᠥᠭᠡᠯᠡᠨ ᠠᠪᠴᠤ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠭᠡᠪᠡᠴᠦ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠴᠠᠭᠠᠵᠠ ᠠᠴᠠ ᠭᠠᠳᠠᠭᠤᠷ ᠬᠡᠨ ᠴᠤ᠂ ᠶᠠᠭᠤ ᠴᠤ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠶᠣᠰᠣ ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠤᠴᠢᠷ ᠨᠢ᠂ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠪᠠᠲᠤᠯᠠᠭᠠᠵᠢᠭᠤᠯᠵᠤ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠰᠡᠯ ᠮᠥᠨ᠃ ᠲᠡᠶᠢᠮᠦ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠴᠤ ᠯᠣᠺᠺ 《ᠬᠠᠮᠢᠭ᠎ᠠ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠣᠰᠣ ᠡᠰᠡ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠨ᠎ᠡ᠂ ᠲᠡᠨᠳᠡ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠭᠡᠢ》 ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠪᠢᠴᠢᠵᠡᠢ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠪᠠᠲᠤᠯᠠᠭᠠᠵᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠡᠷ ᠪᠦᠬᠦ ᠨᠡᠶᠢᠲᠡ ᠶᠢᠨ ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠰᠠᠶᠢᠬᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠢ ᠴᠣᠭᠴᠠᠯᠠᠭᠠᠬᠤ ᠪᠣᠯᠤᠮᠵᠢ ᠦᠭᠡᠢ᠃ 

ᠯᠣᠺᠺ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ᠂ ᠬᠤᠪᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠡᠰᠡᠷᠭᠦᠯᠢᠩ ᠬᠥᠭᠵᠢᠬᠦ ᠵᠦᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠯ ᠲᠠᠢ ᠶᠢ ᠭᠢᠷᠠᠬᠠᠢ ᠠᠵᠢᠭᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠨᠡ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠤ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠲᠥᠪᠯᠡᠷᠡᠭᠦᠯᠬᠦ ᠪᠤᠰᠤ᠂ ᠬᠤᠪᠢᠶᠠᠷᠢᠯᠠᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠭᠰᠡᠨ᠃ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ᠂ ᠭᠦᠢᠴᠡᠳᠭᠡᠬᠦ᠂ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠭᠤᠷᠪᠠᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠡᠴᠡ ᠪᠥᠷᠢᠳᠦᠨ᠎ᠡ᠃ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠨᠡᠶᠢᠲᠡ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠲᠡᠨ ᠦ ᠬᠤᠷᠠᠯ ᠳᠤ ᠬᠠᠳᠠᠭᠠᠯᠠᠭᠳᠠᠬᠤ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠯᠲᠡ ᠳᠦ ᠬᠢᠨᠠᠯᠲᠠ ᠲᠠᠯᠪᠢᠬᠤ ᠡᠭᠦᠷᠭᠡ ᠭᠠᠭᠴᠠᠬᠦ ᠭᠦᠢᠴᠡᠳᠭᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠳᠦ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠤᠯᠤᠰ ᠣᠷᠣᠨ ᠨᠤᠭᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠡᠯᠴᠢᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ᠂ ᠳᠠᠶᠢᠨ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠵᠠᠷᠯᠠᠬᠤ᠂ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠯ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠬᠤ᠂ ᠣᠯᠠᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠡᠪᠰᠡᠯ᠂ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠨᠢᠭᠡ ᠳᠦ ᠬᠢ᠂ ᠡᠰᠡ ᠨᠢᠭᠡ ᠳᠦ ᠬᠢ ᠨᠢ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠦᠨ ᠠᠰᠠᠭᠤᠳᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃

ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠡᠮᠦᠨᠡᠬᠢ ᠪᠢᠴᠢᠪᠦᠷᠢ ᠳᠦ ᠲ᠃ ᠬᠣᠪᠪᠰ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠴᠤ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠳᠦ ᠠᠷᠠᠳ ᠲᠦᠮᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠲᠥᠷᠥ ᠪᠡᠨ ᠲᠡᠷᠰᠯᠡᠨ ᠪᠣᠰᠴᠢ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠠᠲᠠᠭᠤ ᠰᠤᠷᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠣᠯ ᠯᠣᠺᠺ ᠠᠷᠠᠳ ᠲᠦᠮᠡᠨ ᠦ ᠢᠵᠠᠭᠤᠷ ᠡᠷᠬᠡ ᠠᠰᠢᠭ ᠢ ᠣᠭᠣᠷᠴᠢ᠂ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠬᠦᠮᠦᠨ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠪᠦᠯᠦᠭ ᠲᠦ ᠦᠢᠯᠡᠴᠢᠯᠡᠬᠦ ᠳᠠᠷᠤᠩᠭᠤᠢ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠢ ᠲᠦᠯᠬᠢᠨ ᠤᠨᠠᠭᠠᠵᠤ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠦᠵᠡᠵᠡᠢ᠃ ᠰᠤᠳᠤᠯᠤᠭᠠᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠲᠡᠳᠦᠶᠢᠯᠡᠨ ᠠᠩᠬᠠᠷᠴᠤ ᠦᠵᠡᠳᠡᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠴᠤ ᠣᠷᠬᠢᠭᠳᠠᠭᠤᠯᠵᠤ ᠦᠯᠦ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠨᠢᠭᠡ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠰᠦᠮ᠎ᠡ ᠬᠡᠶᠢᠳ ᠦᠨ ᠲᠠᠯᠠᠭᠠᠷᠬᠢ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃ ᠯᠣᠺᠺ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠴᠤ ᠲᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠳᠤᠯ ᠳᠤ᠂ ᠰᠦᠮ᠎ᠡ ᠬᠡᠶᠢᠳ ᠢ ᠲᠥᠷᠥ ᠡᠴᠡ ᠲᠤᠰᠠᠭᠠᠷᠯᠠᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠷᠢ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢ ᠶᠢ ᠴᠢᠩᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠮᠲᠠᠯᠠᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠪᠠ᠃ ᠶᠡᠷᠦᠩᠬᠡᠢ ᠳᠦ ᠨᠢ ᠠᠪᠴᠤ ᠦᠵᠡᠪᠡᠯ᠂ ᠯᠣᠺᠺ ᠦᠵᠡᠯ ᠰᠠᠨᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠤᠪᠢ ᠳᠤ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠶᠢ ᠢᠯᠡᠷᠬᠡᠢ ᠳᠡᠮᠵᠢᠭᠡ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠬᠡᠮᠵᠢᠶᠡᠲᠦ ᠴᠠᠭᠠᠵᠠᠲᠤ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠢ ᠲᠠᠯᠠᠷᠬᠠᠭᠴᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠴᠠᠢ (ᠲᠠᠶᠢᠯᠪᠤᠷᠢ ᠴᠢᠮᠵᠢ᠂ ᠤᠳᠬᠠᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠤᠳᠤᠷᠢᠳᠤᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠠᠺᠠᠳᠧᠮᠢ ᠶᠢᠨ ᠳ᠋ᠣᠺᠲ᠋ᠣᠷᠠᠨᠲ ᠨᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠣᠳᠬᠣᠨᠪᠠᠶᠠᠷ)᠃

ᠲᠥᠷᠦ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠱᠠᠰᠢᠳᠠᠷ᠄ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠷᠣᠪᠦᠷ ᠲᠦ ᠹᠢᠯᠮᠡᠷ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠳᠠᠭᠠᠯᠳᠤᠭᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠤᠷᠮᠠᠭ ᠵᠠᠷᠴᠢᠮ᠂ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠡᠯ ᠢ ᠨᠢᠭᠲᠠᠯᠠᠨ ᠰᠤᠳᠤᠯᠵᠤ᠂ ᠨᠢᠴᠤᠭᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ ᠲᠥᠷᠦ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠦᠨ ᠴᠣᠬᠣᠮ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ᠂ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ᠂ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠲᠠᠯᠠᠭᠠᠷᠬᠢ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠦᠭᠦᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠡᠰ ᠢᠶᠡᠨ

ᠲᠡᠷᠢᠭᠦᠨ ᠳᠡᠳ᠋ ᠳᠡᠪᠲᠡᠷ᠃ 
ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠦᠨ ᠴᠤᠬᠤᠮ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ᠂ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ᠂ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠲᠠᠯᠠᠭᠠᠷᠬᠢ ᠲᠤᠷᠰᠢᠯᠭ᠎ᠠ 
ᠲᠡᠷᠢᠭᠦᠨ ᠳᠡᠳ᠋ ᠪᠦᠯᠦᠭ᠃ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ 

(…) 4᠃ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ᠂ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠴᠤᠬᠤᠮ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠢ ᠲᠠᠨᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠵᠦ᠂ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠶᠢᠯᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠯᠠᠳᠠ ᠪᠢᠳᠡ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠶᠠᠭᠤᠨ ᠤ ᠲᠦᠷᠦᠭᠦᠨ ᠳᠦ᠂ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠬᠡᠷᠬᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠳᠤᠷᠠᠳᠬᠤ ᠱᠠᠭᠠᠷᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠪᠣᠯᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠨᠡ ᠪᠣᠯ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠬᠦᠰᠡᠯ ᠵᠣᠷᠢᠭ᠂ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢ ᠡᠴᠡ ᠦᠯᠦ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ ᠳᠦ ᠵᠣᠬᠢᠰᠲᠠᠢ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠪᠡᠷ ᠠᠪᠢᠶᠠᠰ᠂ ᠴᠢᠳᠠᠪᠤᠷᠢ ᠪᠠᠨ ᠠᠰᠢᠭᠯᠠᠨ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠥᠩᠭᠡ ᠪᠡᠨ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠡᠢ ᠪᠡᠷ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠨ ᠵᠠᠷᠤᠴᠠᠭᠤᠯᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠪᠢᠯᠡ᠃ (…) 

ᠡᠨᠡ ᠪᠣᠯ ᠬᠡᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠠᠴᠠ ᠳᠠᠪᠠᠭᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠦᠯᠦ ᠡᠳᠯᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ᠂ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠡᠶᠡᠯᠡᠯᠳᠦᠭᠰᠡᠨ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃ ᠡᠨᠡ ᠪᠣᠯ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠶᠢᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠦ ᠵᠦᠭ ᠡᠴᠡ ᠪᠢᠰᠢᠨ ᠢ ᠱᠠᠰᠢᠯᠠᠬᠤ (ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠢ ᠵᠠᠬᠢᠷᠬᠤ) ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠳᠠᠪᠠᠭᠤᠯᠢᠭ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ᠂ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠬᠠᠳᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤ ᠮᠠᠷᠭᠤᠭᠠᠨ ᠦᠭᠡᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠪᠡᠯ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠴᠤ ᠲᠥᠷᠥᠯ᠂ ᠵᠦᠢᠯ ᠦᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠯᠠ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠳᠠᠪᠠᠭᠤ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠢ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠬᠡᠮᠵᠢᠶᠡᠨ ᠳᠦ ᠬᠦᠷᠢᠲᠦᠵᠦ᠂ ᠵᠠᠬᠢᠷᠬᠤ᠂ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠭᠳᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠭᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠨᠣᠲᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠥᠨ (To properly understand political power and trace its origins, we must consider the state that all people are in naturally. That is a state of perfect freedom of acting and disposing of their own possessions and persons as they think fit within the bounds of the law of nature. (…) The natural state is also one of equality in which all power and jurisdiction is reciprocal and no one has more than another. It is evident that all human beings – as creatures belonging to the same species and rank and born indiscriminately with all the same natural advantages and faculties – are equal amongst themselves) (John Locke, 1698, хууд. 70)᠃

ᠭᠤᠲᠠᠭᠠᠷ ᠪᠦᠯᠦᠭ᠃  ᠳᠠᠶᠢᠨ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ

16᠃ ᠳᠠᠶᠢᠨ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠪᠦᠷᠢᠯᠭᠡᠬᠦ᠂ ᠪᠤᠯᠭᠤᠯᠳᠠᠬᠤ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠮᠥᠨ᠃ ᠬᠥᠩᠭᠡᠨ ᠬᠠᠭᠤᠮᠠᠭᠠᠢ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ ᠢᠶᠡᠷ ᠪᠤᠰᠤ᠂ ᠰᠠᠶᠢᠲᠤᠷ ᠪᠣᠳᠣᠵᠤ ᠲᠥᠯᠦᠪᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠢ ᠪᠤᠰᠠᠨᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠪᠠᠷ ᠰᠢᠢᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠣᠯ ᠲᠠ ᠲᠡᠷᠡ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠲᠡᠢ᠂ ᠲᠡᠷᠡ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠳᠤ ᠲᠤᠰᠠᠯᠠᠯᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠦᠵᠡᠭᠦᠯᠦᠭᠴᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠲᠡᠢ ᠳᠠᠶᠢᠨ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠣᠷᠣᠵᠤ ᠪᠤᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭ ᠶᠤᠮ᠃ ᠨᠠᠮᠠᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠬᠢᠬᠦ ᠪᠡᠷ ᠵᠠᠨᠤᠯᠬᠢᠯᠡᠬᠦ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠢ ᠤᠰᠠᠳᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠨᠠᠳᠠ ᠳᠤ ᠣᠯᠭᠣᠭᠳᠠᠨ᠎ᠠ ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠵᠦᠢ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠰᠢᠳᠤᠷᠭᠤ ᠵᠦᠢᠯ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠤᠴᠢᠷ ᠨᠢ᠂ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠪᠣᠯᠭᠠᠪᠠᠯ ᠠᠶᠤᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠢᠶᠠᠨ ᠬᠠᠩᠭᠠᠬᠤ ᠡᠭᠦᠳᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠣᠯᠤᠮᠵᠢ ᠲᠠᠢ᠂ ᠲᠡᠳᠦᠢ ᠬᠢᠷᠢ ᠪᠡᠷ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠠᠴᠠ ᠥᠪᠡᠷ ᠢ ᠪᠡᠨ ᠰᠡᠷᠭᠡᠶᠢᠯᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠱᠠᠭᠠᠷᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠡᠭᠦᠰᠦᠨ᠎ᠡ᠃ ᠣᠷᠣᠰᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠨᠢ ᠵᠠᠨᠤᠯᠬᠢᠯᠡᠬᠦ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠲᠡᠢ ᠳᠠᠶᠢᠰᠤᠩᠨᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠢᠶᠠᠷ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠬᠤ᠂ ᠪᠣᠯᠤᠮᠵᠢ ᠲᠠᠢ ᠪᠣᠯ ᠤᠰᠠᠳᠬᠠᠬᠤ ᠶᠢ ᠣᠷᠣᠯᠳᠤᠬᠤ ᠨᠢ ᠵᠦᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠡᠨᠡ ᠯᠠ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠢᠶᠠᠷ ᠴᠢᠨᠣ᠎ᠠ᠂ ᠦᠨᠡᠭᠡ ᠮᠡᠲᠦ ᠵᠡᠷᠯᠢᠭ ᠠᠷᠢᠶᠠᠲᠠᠨ ᠲᠠᠢ ᠪᠢᠳᠡ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠳᠠᠭ ᠪᠢᠯᠡ᠃ ᠡᠨᠳᠡ ᠡᠴᠡ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠢ ᠨᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠰᠦ᠋ᠷᠦᠩ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠣᠷᠣᠭᠤᠯᠵᠤ᠂ ᠨᠤᠬᠤᠴᠢᠨ ᠪᠣᠭᠣᠯᠴᠢᠯᠠᠬᠤ ᠶᠢ ᠬᠦᠰᠡᠭᠴᠢ ᠬᠡᠨ ᠲᠡᠢ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠵᠡᠷᠯᠢᠭ ᠠᠷᠢᠶᠠᠲᠠᠨ ᠳᠠᠭᠠᠷᠢᠯᠳᠤᠭᠰᠠᠨ ᠮᠡᠲᠦ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠬᠤ ᠲᠡᠶᠢᠮᠦ ᠮᠦᠰ ᠴᠢᠨᠠᠷᠲᠠᠢ ᠠᠮᠢᠲᠠᠨ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠨᠢ ᠡᠷᠡᠭᠡᠯᠵᠡᠭᠡ ᠦᠭᠡᠢ᠃ 

17᠃ ᠡᠨᠳᠡ ᠡᠴᠡ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠡᠨ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠰᠦ᠋ᠷᠦᠩ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠣᠷᠣᠭᠤᠯᠬᠤ ᠶᠢ ᠬᠦᠰᠡᠨ᠎ᠡ᠂ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠳᠠᠶᠢᠨ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠤᠷᠤᠬᠤ ᠨᠢ ᠭᠠᠷᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ᠄ ᠤᠴᠢᠷ ᠨᠢ᠂ ᠡᠭᠦᠨ ᠢ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠢ ᠨᠢ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ ᠴᠢᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ ᠭᠡᠵᠦ ᠣᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠨᠳᠡ ᠡᠴᠡ ᠬᠡᠨ ᠮᠢᠨᠤ ᠵᠥᠪᠰᠢᠶᠡᠷᠡᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠨᠠᠮᠠᠢ ᠡᠷᠬᠡᠨ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠣᠷᠣᠭᠤᠯᠬᠤ ᠶᠢ ᠬᠦᠰᠡᠨ᠎ᠡ᠂ ᠲᠡᠷᠡ ᠮᠢᠨᠤ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠢ ᠤᠰᠠᠳᠬᠠᠬᠤ ᠡᠲᠡᠭᠡᠳ ᠤᠴᠢᠷ ᠳᠠᠶᠢᠰᠤᠩᠨᠠᠨ ᠬᠠᠨᠳᠤᠬᠤ ᠨᠢ ᠵᠦᠢ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠳ᠋ᠦᠩᠨᠡᠯᠲᠡ ᠬᠢᠬᠦ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠡᠯ ᠨᠠᠳᠠ ᠳᠤ ᠣᠯᠳᠠᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠬᠡᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠨᠠᠮᠠᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠰᠦ᠋ᠷᠦᠩ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠪᠠᠭᠲᠠᠭᠠᠵᠤ᠂ ᠵᠢᠷᠤᠮᠯᠠᠬᠤ ᠶᠢ ᠬᠦᠰᠡᠪᠡᠯ ᠲᠡᠷᠡ ᠮᠢᠨᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠨ ᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢᠨ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ᠂ ᠨᠠᠮᠠᠢ ᠪᠣᠭᠣᠯ ᠪᠣᠯᠭᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠴᠢᠭᠯᠡᠭᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ ᠳᠠᠷᠤᠢ ᠮᠥᠨ᠃ ᠡᠨᠡ ᠮᠡᠲᠦ ᠦᠢᠯᠡ ᠡᠴᠡ ᠠᠩᠭᠢ ᠳᠤ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠨᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠢ ᠪᠡᠨ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤ ᠴᠣᠷ ᠤᠨ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠨᠥᠬᠥᠴᠡᠯ ᠶᠤᠮ᠄ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠮᠠᠨᠢ ᠮᠢᠨᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠨᠤᠬᠤᠴᠢᠭᠴᠢ ᠮᠢᠨᠤ ᠠᠶᠤᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠵᠠᠨᠤᠯᠬᠢᠯᠡᠬᠦ ᠳᠠᠶᠢᠰᠤᠨ ᠮᠥᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠦᠷᠭᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ (…) 

ᠨᠠᠶᠢᠮᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠪᠦᠯᠦᠭ᠃ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ ᠦᠨ ᠡᠭᠦᠰᠦᠯ ᠦᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ

95᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠨᠢᠭᠡᠨᠲᠡ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠡᠢ᠂ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠢ᠂ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠠᠴᠠ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠤᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠪᠠᠷ ᠵᠠᠶᠠᠭᠠᠭᠳᠠᠭᠰᠠᠨ ᠤᠴᠢᠷ ᠡᠨᠡ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠪᠠᠨ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠵᠤ᠂ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠳᠦ ᠰᠢᠯᠵᠢᠬᠦ ᠰᠣᠨᠢᠷᠬᠠᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠪᠡᠨ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠵᠤ᠂ ᠥᠪᠡᠷᠰᠡᠳ ᠢ ᠪᠡᠨ ᠢᠷᠭᠡᠨ ᠦ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠤᠭᠤᠯᠤᠨ ᠠᠪᠴᠤ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠴᠣᠷ ᠤᠨ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠨᠢ – ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠠᠴᠠ ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦ ᠲᠦᠪᠰᠢᠨ ᠳᠦ ᠠᠶᠤᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠤᠷᠴᠢᠨ ᠳᠤ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠥᠩᠭᠡ ᠪᠡᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠨ ᠵᠠᠷᠤᠴᠠᠭᠤᠯᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ ᠡᠪ ᠨᠠᠶᠢᠷᠲᠠᠢ ᠬᠠᠮᠲᠤᠷᠠᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠬᠤ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠮᠥᠨ᠃ ᠡᠭᠦᠨ ᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠦᠯᠡᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠨ ᠳᠦ ᠬᠣᠬᠢᠷᠠᠯ ᠤᠴᠠᠷᠠᠭᠤᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠯ ᠬᠡᠴᠢᠨᠡᠨ ᠴᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠵᠦ ᠪᠣᠯᠳᠠᠭ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠭᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠪᠠᠷ ᠲᠥᠯᠦᠭᠡᠯᠡᠵᠦ᠂ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠣᠷᠭᠠᠨᠢᠰᠮ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ᠂ ᠪᠤᠶᠤ ᠲᠥᠷᠥ ᠪᠥᠷᠢᠯᠳᠦᠨ ᠲᠣᠭᠲᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ 

96᠃ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠭᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠳᠦᠩ ᠳᠦ ᠡᠭᠦᠰᠬᠦ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠨᠢ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠰᠡᠯ᠂ ᠵᠣᠷᠢᠭᠲᠤ ᠬᠥᠲᠦᠯᠦᠭᠳᠡᠵᠦ᠂ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠢ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠮᠡᠯ ᠣᠷᠭᠠᠨᠢᠰᠮ ᠤᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠪᠤᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠯ ᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠪᠠᠷ ᠬᠡᠯᠡᠯᠴᠡᠨ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠨᠢ ᠵᠦᠢ ᠪᠢᠯᠡ᠄ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ ᠲᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠳᠤᠯ ᠳᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ ᠡᠪ ᠡᠶ᠎ᠡ ᠡᠪᠳᠡᠷᠡᠴᠢ᠂ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠮᠡᠯ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠪᠦᠷᠢᠳᠦᠭᠦᠯᠵᠦ ᠡᠰᠡ ᠴᠢᠳᠠᠨ᠎ᠠ᠄ ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠦᠨ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠳᠦᠩ ᠳᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠭᠳᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ (…) 

97᠃ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠮᠡᠯ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠣᠷᠭᠠᠨᠢᠰᠮ ᠢ ᠪᠦᠷᠢᠳᠦᠭᠦᠯᠵᠦ ᠪᠤᠢ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠭᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠳᠦᠩ ᠳᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠤᠨ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠭᠳᠠᠵᠤ᠂ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢ ᠡᠴᠦᠰ ᠦᠨ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠡᠭᠦᠷᠭᠡ ᠳᠠᠪᠬᠤᠷ ᠬᠦᠯᠢᠶᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠄ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ ᠲᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠳᠤᠯ ᠳᠤ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠲᠠᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠠᠩᠬᠠᠳᠠᠭᠴᠢ ᠭᠡᠷ᠎ᠡ᠂ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠬᠦᠴᠦᠨ ᠲᠡᠭᠦᠯᠳᠡᠷ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠦᠯᠦ ᠢᠯᠡᠷᠬᠡᠶᠢᠯᠡᠬᠦ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠦᠭᠡᠢ ᠦᠯᠡᠳᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠲᠡᠭᠡᠪᠡᠯ ᠭᠡᠷ᠎ᠡ᠂ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠢ ᠬᠡᠷᠬᠢᠨ ᠤᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠬᠤ ᠶᠣᠰᠣᠲᠠᠢ ᠪᠤᠢ?᠂ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠵᠦᠭ ᠡᠴᠡ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠵᠤ ᠥᠭᠭᠦᠭᠰᠡᠨ ᠠᠯᠢᠪᠠ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠨ ᠢ ᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠳᠦ ᠨᠡᠶᠢᠴᠡᠭᠰᠡᠨ ᠵᠥᠪ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠦᠯᠢᠶᠡᠨ ᠠᠪᠴᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠤᠤ? ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠥᠪᠡᠷᠰᠡᠳ ᠲᠦ ᠪᠡᠨ ᠠᠰᠢᠭᠲᠠᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠭᠰᠡᠨ ᠵᠦᠢᠯ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠰᠠᠨᠠᠯ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠭᠡᠷ᠎ᠡ᠂ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠠᠴᠠ ᠡᠮᠦᠨᠡᠬᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠪᠡᠨ ᠪᠦᠷᠢᠨ ᠡᠳᠯᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠤᠮᠵᠢ ᠲᠠᠢ ᠶᠤᠮ᠃ (…) 

ᠶᠢᠰᠦᠳᠦᠭᠡᠷ ᠪᠦᠯᠦᠭ᠃ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ᠂ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠵᠣᠷᠢᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ

123᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠡᠮᠦᠨ᠎ᠡ ᠦᠭᠦᠯᠡᠭᠰᠡᠨᠴᠢᠯᠡᠨ᠂ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠵᠠᠬᠢᠷᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠣᠷᠣᠯ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠲᠡᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠵᠡᠷᠭᠡᠴᠡᠭᠡ ᠬᠠᠮᠤᠭ ᠤᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠨᠢ᠂ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠦᠩᠭᠡᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠨ ᠵᠠᠷᠤᠴᠠᠭᠤᠯᠬᠤ ᠪᠥᠷᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ ᠪᠣᠯ ᠶᠠᠭᠠᠬᠢᠭᠠᠳ᠂ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠤᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠵᠤ᠂ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠬᠦᠴᠦ᠂ ᠰᠦ᠋ᠷᠦᠩ ᠳᠦ ᠰᠢᠷᠭᠤᠵᠤ ᠣᠷᠣᠪᠠ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠠᠰᠠᠭᠤᠯᠲᠠ ᠭᠠᠷᠬᠤ ᠨᠢ ᠯᠠᠪᠲᠠᠢ᠃ ᠡᠨᠡ ᠠᠰᠠᠭᠤᠯᠲᠠ ᠳᠤ ᠪᠢᠳᠡ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠡᠷ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠠᠪᠠᠴᠤ ᠡᠨᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠨᠢ ᠨᠠᠶᠢᠳᠠᠪᠤᠷᠢ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠪᠤᠰᠤᠴᠢᠷ ᠦᠢᠯᠡ ᠳᠦ ᠪᠠᠶᠢᠩᠭᠤ ᠥᠷᠲᠥᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠠᠷᠢᠭᠤᠯᠵᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠲᠠᠨ ᠲᠠᠢ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠢ᠂ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭ᠎ᠠ ᠡᠨᠡ ᠨᠥᠬᠥᠴᠡᠯ ᠳᠦ᠂ ᠰᠢᠳᠤᠷᠭᠤ ᠶᠣᠰᠣ᠂ ᠲᠡᠭᠰᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠢ ᠬᠠᠩᠭᠠᠬᠤ ᠬᠦᠨᠳᠦᠷᠡᠯ ᠲᠡᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠦᠩᠭᠡᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠨ ᠵᠠᠷᠤᠴᠠᠭᠤᠯᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠪᠠᠲᠤᠯᠠᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠪᠠᠶᠢᠩᠭᠤ ᠶᠢᠨ ᠠᠶᠤᠯ ᠳᠤ ᠥᠷᠲᠦᠳᠡᠭ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ᠃ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠡᠷ ᠪᠦᠷᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠴᠤ ᠪᠠᠶᠢᠩᠭᠤ ᠶᠢᠨ ᠠᠶᠢᠳᠠᠰ᠂ ᠠᠶᠤᠯ ᠳᠠᠭᠠᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠬᠤ ᠪᠦᠯᠢᠶᠡᠬᠡᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠵᠤ᠂ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ᠂ ᠡᠷᠬᠡ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ᠂ ᠡᠵᠡᠮᠰᠢᠯ ᠦᠨ ᠢᠶᠡᠨ ᠲᠥᠯᠥᠭᠡ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠭᠡᠷᠡᠯᠡᠵᠦ᠂ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠢ ᠪᠦᠷᠢᠳᠦᠭᠦᠯᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠦᠷᠭᠡᠭᠰᠡᠨ ᠲᠡᠷᠡ ᠵᠦᠢᠯ ᠢ ᠪᠢ «ᠥᠮᠴᠢ» ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠶᠡᠷᠦᠩᠬᠡᠢ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠷ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ 

124᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠢ ᠲᠥᠷᠥ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠤ ᠨᠢᠭᠡᠳᠴᠦ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢᠶᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠤᠨ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠶᠢᠨ ᠴᠠᠭᠠᠳᠤ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠨᠢ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠥᠩᠭᠡ ᠪᠡᠨ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠶᠤᠮ᠃ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ ᠬᠤᠪᠢ ᠳᠤ ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠴᠢᠳᠠᠳᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠴᠠᠢ᠃ 

ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠡᠷ ᠲᠦ᠂ ᠤᠤ ᠰᠢᠳᠤᠷᠭᠤ᠂ ᠰᠢᠳᠤᠷᠭᠤ ᠪᠤᠰᠤ ᠶᠢ ᠢᠯᠭᠠᠵᠤ᠂ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ ᠬᠣᠭᠣᠷᠣᠨᠳᠣ ᠡᠭᠦᠰᠦᠭᠰᠡᠨ ᠮᠠᠷᠭᠤᠭᠠᠨ ᠤ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠬᠠᠤᠯᠢ᠂ ᠳᠦᠷᠢᠮ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠡᠷ ᠣᠶᠤᠨ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠬᠦᠨᠳᠦ ᠣᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠮᠵᠢᠲᠠᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠦᠯᠢᠶᠡᠬᠡᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠴᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠰᠤᠷᠤᠯᠴᠠᠳᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠮᠡᠳᠡᠳᠡᠭ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭ᠂ ᠮᠠᠷᠭᠤᠭᠠᠨ ᠤ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠣᠲᠠᠢ ᠶᠢ ᠬᠦᠯᠢᠶᠡᠨ ᠵᠥᠪᠰᠢᠶᠡᠷᠡᠳᠡᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠤᠴᠢᠷ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠠᠰᠢᠭ ᠢ ᠢᠯᠡᠭᠦᠷᠬᠡᠨ ᠪᠠᠷᠢᠮᠲᠠᠯᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠪᠠ᠃ 

125᠃ ᠬᠣᠶᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠲᠤ᠂ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠡᠭᠦᠰᠦᠭᠰᠡᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭ᠂ ᠮᠠᠷᠭᠤᠭᠠᠨ ᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠳᠠᠭᠠᠤ ᠰᠢᠢᠳᠪᠦᠷᠢᠯᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠢᠯᠭᠠᠭᠴᠢ ᠲᠦᠰᠢᠮᠡᠯ ᠦᠨ ᠠᠯᠪᠠ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠡᠨᠡ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠢᠯᠭᠠᠭᠴᠢ ᠲᠦᠰᠢᠮᠡᠯ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠦᠭᠴᠢ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠥᠪᠡᠷ ᠲᠦ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠤᠯ ᠲᠠᠢ ᠠᠰᠠᠭᠤᠳᠠᠯ ᠢᠶᠠᠷ ᠡᠷᠬᠡ ᠠᠰᠢᠭ ᠢᠶᠠᠨ ᠴᠢᠬᠤᠯᠠᠴᠢᠯᠠᠨ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ᠄ ᠡᠨᠡ ᠯᠠ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠢᠶᠠᠷ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭ ᠲᠦ ᠲᠣᠭᠣᠮᠵᠢᠷ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠬᠠᠰᠢ ᠶᠠᠰᠢ ᠬᠠᠨᠳᠤᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠪᠠ᠃ 

126᠃ ᠭᠤᠷᠪᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠲᠤ᠂ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠰᠢᠳᠤᠷᠭᠤ ᠬᠡᠯᠡᠴᠡᠯ ᠢ ᠪᠠᠲᠤᠯᠠᠵᠤ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠬᠠᠩᠭᠠᠯᠲᠠᠲᠠᠢ ᠬᠦᠴᠦ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠶᠠᠮᠠᠷ ᠨᠢᠭᠡ ᠱᠤᠳᠤᠷᠭ᠎ᠠ ᠪᠤᠰᠤ ᠦᠢᠯᠡ ᠬᠢᠭᠰᠡᠨ ᠴᠤ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠠᠰᠢᠭ ᠢᠶᠠᠨ ᠴᠢᠬᠤᠯᠠᠴᠢᠯᠠᠨ ᠦᠵᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠬᠢ ᠶᠤᠮ᠄ ᠡᠶᠢᠮᠦ ᠦᠢᠯᠡ ᠡᠰᠡᠷᠭᠦᠴᠡᠯ ᠳᠠᠭᠠᠭᠤᠯᠬᠤ ᠨᠢ ᠣᠯᠠᠨᠲᠠ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠬᠡᠨ ᠬᠦᠨᠳᠦ ᠡᠮᠭᠡᠨᠢᠯ ᠳᠦ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠳᠠᠭᠠᠪᠤᠷᠢ ᠦᠯᠡᠳᠡᠭᠡᠬᠦ ᠨᠢ ᠴᠥᠭᠡᠨ ᠦᠭᠡᠢ᠃ 

127᠃ ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠳᠠᠪᠠᠭᠤᠯᠢᠭ ᠡᠷᠬᠡ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠭ ᠴᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠦᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠨ ᠣᠷᠣᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠴᠣᠬᠣᠮ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠡᠨᠡ ᠪᠤᠶᠤ᠃ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠤᠷᠲᠤ ᠤᠳᠠᠭᠠᠨ ᠬᠤᠭᠤᠴᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠲᠤᠷᠰᠢᠳᠠ ᠬᠠᠮᠲᠤ ᠶᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠳᠠᠭ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠨᠢ ᠡᠨᠡ ᠶᠤᠮ᠃ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠪᠤᠰᠤᠴᠢᠷ ᠦᠢᠯᠡ ᠶᠢ ᠶᠠᠯᠠᠯᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠳᠢᠭ ᠵᠢᠷᠤᠮ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠨᠣᠶᠠᠷᠬᠠᠬᠤ ᠲᠤᠯᠠ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠥᠮᠴᠢ ᠬᠥᠷᠥᠩᠭᠡ ᠪᠡᠨ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤ ᠡᠭᠦᠳᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠲᠥᠷᠥ ᠡᠴᠡ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠵᠤ ᠥᠭᠭᠦᠭᠰᠡᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠴᠠᠭᠠᠵᠠ ᠲᠠᠢ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠶᠢ ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ ᠳᠦ ᠦᠵᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠦᠷ ᠥᠪᠡᠷ ᠢᠶᠡᠨ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠪᠠᠶᠢᠵᠤ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠪᠡᠨ ᠡᠳ᠋ᠯᠡᠬᠦ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠵᠤ᠂ ᠪᠥᠷᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠨᠢ ᠲᠥᠯᠦᠭᠡᠯᠡᠬᠦ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠡᠲᠡᠭᠡᠳ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ ᠲᠦ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠭᠳᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠴᠣᠬᠣᠮ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠡᠨᠡ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠨᠡ ᠪᠣᠯ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ᠂ ᠭᠦᠢᠴᠡᠳᠭᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ᠂ ᠲᠥᠷᠥ᠂ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢᠨ ᠤᠭ ᠰᠤᠷᠪᠤᠯᠵᠢ ᠮᠥᠨ᠃ 

128᠃ ᠡᠷᠬᠡ ᠴᠢᠯᠦᠭᠡ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠵᠦ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠴᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠳᠤ ᠬᠦᠨᠳᠦ ᠳᠠᠷᠠᠭᠠᠬᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ᠃ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠡᠷ ᠲᠦ᠂ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ ᠳᠦ ᠥᠪᠡᠷ ᠢ ᠪᠡᠨ ᠪᠣᠯᠤᠨ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠢ ᠬᠠᠮᠠᠭᠠᠯᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠱᠠᠭᠠᠷᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠭᠰᠡᠨ ᠵᠦᠢᠯ ᠢᠶᠡᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠪᠣᠯᠭᠠᠪᠠᠯ᠂ ᠬᠥᠮᠥᠨ ᠲᠥᠷᠥᠯᠲᠡᠨ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠪᠡᠶᠡᠲᠦ ᠡᠴᠡ ᠢᠯᠭᠠᠭᠳᠠᠬᠤ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠵᠦᠢᠯ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠨᠡᠶᠢᠲᠡᠯᠢᠭ ᠶᠤᠮ᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠯᠠ ᠴᠢᠭᠢᠷᠠᠭ᠂ ᠬᠦᠴᠦᠷᠬᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠰᠠᠨ ᠪᠣᠯ ᠲᠡᠳᠡᠨ ᠳᠦ ᠬᠡᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠦ ᠲᠤᠰᠠᠯᠠᠮᠵᠢ ᠱᠠᠭᠠᠷᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠶᠢᠯ᠎ᠠ᠃ ᠭᠡᠪᠡᠴᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨᠲᠡ ᠰᠤᠯᠠ ᠳᠣᠷᠣᠢ ᠤᠴᠢᠷ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠨ ᠨᠡᠶᠢᠯᠡᠵᠦ᠂ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠪᠦᠯᠢ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠵᠠᠮ ᠢᠶᠠᠷ ᠤᠭ ᠬᠦᠨᠳᠦᠷᠡᠯ ᠢ ᠳᠠᠪᠠᠨ ᠲᠤᠭᠤᠯᠬᠤ ᠨᠢ ᠵᠦᠢ ᠪᠢᠯᠡ᠃ 

ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠨᠢᠭᠡ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠨᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠡᠰᠡᠷᠡᠭ ᠵᠣᠭᠰᠣᠬᠤ ᠬᠡᠨ ᠢ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠶᠠᠯᠠᠯᠠᠬᠤ᠂ ᠰᠢᠳᠭᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠤᠮ᠃ (…) ᠲᠥᠷᠥ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠤ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠰᠡᠨ ᠢᠶᠡᠷ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠡᠳᠡᠭᠡᠷ ᠡᠷᠡᠬᠡᠭᠡᠰᠦ ᠪᠡᠨ ᠲᠠᠲᠠᠭᠠᠯᠵᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠬᠦᠷᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ (…) 

ᠠᠷᠪᠠᠳᠤᠭᠠᠷ ᠪᠦᠯᠦᠭ᠃ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ

132᠃ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠭᠰᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠡᠬᠢᠯᠡᠨ ᠲᠡᠳᠡᠨ ᠦ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠨᠢ ᠤᠯᠤᠰ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠲᠡᠭᠡᠭᠡᠵᠦ᠂ ᠡᠨᠡᠬᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢᠶᠡᠨ ᠪᠦᠬᠦ ᠴᠠᠭ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢᠳᠠ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠳᠦ ᠬᠡᠷᠡᠭᠴᠡᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠴᠠᠭᠠᠵᠠ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤᠷᠠᠭᠤᠯᠤᠨ ᠭᠠᠷᠭᠠᠬᠤ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠭᠵᠢᠭᠦᠯᠬᠦ ᠠᠯᠪᠠᠨ ᠲᠤᠰᠢᠶᠠᠯᠲᠠᠨ ᠢ ᠲᠤᠮᠢᠯᠠᠬᠤ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠳᠦ ᠠᠰᠢᠭᠯᠠᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠢᠷᠡᠵᠡᠢ᠄ ᠡᠳᠡᠭᠡᠷ ᠲᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠳᠤᠯ ᠳᠤ᠂ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠲᠡᠭᠦᠰ ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠯ (Perfect Democracy; Совершенную демкратию)  ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ᠄ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠴᠥᠭᠡᠨ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠰᠣᠩᠭᠣᠭᠳᠠᠭᠰᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠲᠡᠳᠡᠨ ᠦ ᠵᠠᠯᠭᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠭᠴᠢ᠂ ᠳᠠᠭᠠᠯᠳᠤᠭᠴᠢᠳ ᠤᠨ ᠭᠠᠷ ᠲᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠪᠡᠯ ᠣᠯᠢᠭᠠᠷᠬᠢ ᠡᠭᠦᠰᠦᠨ᠎ᠡ᠄ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠭᠠᠷ ᠲᠤ ᠣᠷᠣᠪᠠᠯ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠲᠣᠭᠲᠠᠨ᠎ᠠ᠄ ᠭᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠵᠠᠰᠠᠭ ᠨᠢ ᠦᠷ᠎ᠡ ᠬᠣᠶᠢᠴᠢ ᠳᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠥᠪᠯᠡᠭᠳᠡᠬᠦ ᠤᠭᠰᠠᠭ᠎ᠠ ᠵᠠᠯᠭᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ (Hereditary Monarchy; Наследственная монархия)᠂ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢᠳᠠ ᠨᠢ ᠰᠣᠩᠭᠣᠭᠠᠳ ᠵᠠᠯᠭᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠭᠴᠢ ᠶᠢ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠠᠨᠠᠯ ᠢᠶᠠᠷ ᠲᠤᠮᠢᠯᠠᠬᠤ ᠰᠣᠩᠭᠣᠭᠤᠯᠢ ᠳᠤ (Elective Monarchy; Выборная монархия)  ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠲᠥᠷᠥᠯ ᠲᠡᠢ᠃ ᠵᠣᠬᠢᠰᠲᠠᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠪᠡᠯ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮ ᠤᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭᠴᠡᠭᠡ᠂ ᠱᠠᠭᠠᠷᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠳᠤ ᠲᠤᠯᠭᠠᠭᠤᠷᠢᠯᠠᠨ ᠬᠣᠯᠢᠮᠠᠭ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠢᠯᠡᠭᠦᠦ ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠶᠢ ᠴᠤ ᠪᠠᠰᠠ ᠰᠣᠩᠭᠣᠨ ᠠᠪᠴᠤ ᠪᠣᠯᠳᠠᠭ᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠠᠴᠠ ᠴᠥᠭᠡᠨ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠭᠠᠷ ᠲᠤ᠂ ᠡᠰᠡᠪᠡᠯ ᠴᠥᠭᠡᠨ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠮᠦᠰ᠂ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ ᠭᠠᠭᠴᠠ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠡᠴᠡ ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠳᠤ ᠰᠢᠯᠵᠢᠪᠡᠯ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠳᠠᠭᠠᠭᠠᠳ ᠥᠭᠡᠷᠡᠴᠢᠯᠡᠭᠳᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠤᠴᠢᠷ ᠨᠢ᠂ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠪᠦᠬᠦᠢ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠬᠡᠨ ᠦ ᠭᠠᠷ ᠲᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭ᠎ᠠ ᠠᠴᠠ ᠰᠢᠭᠤᠳ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠳᠠᠭ᠄ ᠡᠭᠦᠨ ᠡᠴᠡ ᠦᠵᠡᠪᠡᠯ᠂ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠲᠣᠭᠲᠠᠭᠠᠬᠤ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠬᠡᠨ ᠦ ᠭᠠᠷ ᠲᠤ ᠪᠠᠶᠢᠭ᠎ᠠ ᠠᠴᠠ ᠬᠠᠮᠢᠶᠠᠷᠴᠢ ᠲᠥᠷᠥ ᠶᠢᠨ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠪᠦᠬᠦᠯᠢ ᠳᠦ ᠪᠡᠨ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠶᠢᠯᠠᠭᠳᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ 

133᠃ ᠲᠥᠷᠥ ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠨᠢ ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠯ ᠭᠡᠬᠦ ᠮᠡᠲᠦ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠶᠢ ᠪᠤᠰᠤ᠂ ᠯᠠᠲ᠋ᠢᠨ ᠢᠶᠠᠷ «civitas» ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠡᠶ᠎ᠡ ᠳᠠᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠡᠶᠢᠭᠡᠮᠯᠢᠭ (any independent community) ᠢ ᠬᠡᠯᠡᠳᠡᠭ᠄ ᠮᠠᠨ ᠤ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠳᠦ «commonwealth» ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠲᠡᠢ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠳᠦᠢᠬᠦ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠡᠨᠡ ᠦᠭᠡ ᠨᠢ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠦᠨ ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠯ ᠢ ᠢᠯᠡᠷᠬᠡᠶᠢᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠣᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠯᠲᠠ ᠶᠤᠮ᠃ ᠲᠥᠷᠥ ᠳᠦ ᠣᠯᠠᠨ ᠲᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠢ ᠡᠯᠢᠭᠡᠨ ᠨᠦᠭᠦᠳ ᠵᠠᠬᠢᠷᠤᠭᠳᠠᠬᠤ ᠤᠴᠢᠷ «ᠬᠦᠢ ᠡᠯᠢᠭᠡᠨ» (community)᠂ «ᠬᠣᠲᠠ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠨ» (city) ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠳᠦᠢᠴᠡᠬᠦ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠵᠦ ᠪᠣᠯᠳᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ᠃ «ᠬᠣᠲᠠ ᠰᠠᠭᠤᠷᠢᠨ» ᠭᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠦ ᠬᠤᠪᠢ ᠳᠤ «ᠲᠥᠷᠥ» ᠡᠴᠡ ᠣᠭᠲᠣ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠪᠢᠯᠡ (Джон Локк, 2000, хууд. 154)᠃ (…)

ᠡᠬᠢ ᠰᠤᠷᠪᠤᠯᠵᠢ ᠶᠢᠨ ᠵᠢᠭᠰᠠᠭᠠᠯᠲᠠ

Hirschmann, N. J. (2009). Gender, Class, and Freedom in Modern Political Theory. Princeton: Princeton University Press.

John Locke. (1698). Two Treatises of Government; In the Former, The False Principles, and Foundation of Sir Robert Filmer, and his Followers, are detected and overthrown. The Latter is an Essay concerning The True Original, Extent, and End of Civil-Government. London: the Black Swan in Pater-Noster-Row. Retrieved September 9, 2016, from http://books.googleusercontent.com/books/content?req=AKW5QadN9SUsJNiRw1sn8p6_9b2HHDe1gWfTf2RgivC2DQh_zN06ie4SdvTzGihPfWUyvrw4Etez875L-XsX_wMlGa3z5nwknSOfbC-cmWrC6YxD1Sc6v0yt_o0DHDjX4hu0C4pPXgMmgPSGoEs3g5UBlYADfj2xxNz0_fo95EEy6FzsM4BgZg2k4Ioqp1jHs6hgoCXPrb

Urmila Sharma , & S. K. Sharma. (2006). Western Political Thought. Washington: Atlantic Publishers.

W. Julian Korab-Karpowicz . (2010). A History of Political Philosophy: From Thucydides to Locke. New York: Global Scholarly Publications.

Wikipedia. (2016, September 20). Retrieved from John Locke: https://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke

Джон Локк. (2000). Два трактата о правлении. In М. А. Василик, & М. С. Вершинин (Eds.), Политология: Хрестоматия. Москва: Изд-во Гардарики.

Локк, Д. (2014). Два трактата о правлении. (Е. С. Лагутина, & Ю. В. Семенова, Trans.) Москва; Челябинск: Изд-во Социум.

М. А. Василик, & М. С. Вершинин (Eds.). (2000). Политология: Хрестоматия. Москва: Изд-во "Гардарики".

Нарский, И. С. (1973). Западноевропейская философия XVIII века; Учебное пособие. Москва: Изд-во "Высшая школа".

ᠮᠣᠩᠭᠣᠯᠴᠢᠯᠠᠭ᠎ᠠ ᠬᠢᠭᠰᠡᠨ᠄ ᠤᠳᠤᠷᠢᠳᠤᠯᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠠᠺᠠᠳᠧᠮᠢ ᠶᠢᠨ ᠳ᠋ᠣᠺᠲ᠋ᠣᠷᠠᠨᠲ ᠨᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠣᠳᠬᠣᠨᠪᠠᠶᠠᠷ